Fons Rademakers’ meesterwerk ‘Als twee druppels water’ was een succes in 1963: liefst 500.000 bioscoopbezoekers en geselecteerd voor het filmfestival van Cannes. Daarna was deze verfilming van De donkere kamer van Damokles van W.F. Hermans nauwelijks meer te zien. Financier Freddy Heineken verbood in 1982 een vertoning op tv, naar verluidt vanwege de rol die zijn ex-minnares Nan Los in de film speelde.

‘Als twee druppels water’ is niet helemaal een verfilming van de roman ‘de donkere kamer van Damokles’.
Wie hoopt in de film alle episoden uit het boek tegen te komen, vergist zich. Film en boek zijn eerder twee varianten op een zelfde thema.

Dit is het thema: Het is bekend dat alle menselijke individuen in hun jeugd de neiging hebben zichzelf groter en sterker te zien, dan zij later onder pijn en teleurstelling ondervinden te zijn. Bij het intreden van de volwassenheid begraven zij hun grotere Ik, het “super ego”, zoals de psychologen zeggen, en leggen zich neer bij de onwrikbare omstandigheden waaronder zij geen helden zijn geworden.
Maar er zijn episoden in de geschiedenis, waarin de ijzeren alledaagsheid en zijn beperkingen plotseling lijken ineen te storten. Dergelijke episoden zijn oorlogen en revoluties, een dergelijke episode was ook de Duitse bezetting van West-Europa.

Het verhaal: Juni 1944. Plaats: het dorp Voorschoten. Ducker, een kleine sigarenwinkelier verdraagt zijn heerszuchtige vrouw die hem bedriegt met een N.S.B.-er. Ducker heeft alleen hart voor zijn krankzinnige moeder die bij hem inwoont. Het land is bezet, de oorlog woedt ondergronds verder. Ducker merkt er weinig van, hij doet als vroeger zij dagelijkse plichten. Zijn enig amusement is zijn judoclubje.

Dan daalt, op een nacht, een uit Engeland gestuurde agent die geheime opdrachten moet uitvoeren. Ducker ontdekt nu iets bijna ongelooflijks: Dorbeck lijkt op hem als een tweelingbroer. Alleen, terwijl hijzelf blond en minnetjes, heeft Dorbeck een donkere haardos en hij is een man die nooit genoegen genomen zou hebben met het middelmatige leven van Ducker. Ducker voelt zich weerloos aan hem overgeleverd.

In opdracht van Dorbeck verricht Ducker nu allerlei gevaarlijke dingen. Hij wordt een ander mens. Dorbeck heeft hem een Leica gebracht en een pistool. Ducker neemt deel aan een moordaanslag op een paar Duitse provocateurs, brengt een andere Engelse agent onderdak. Kort daarop worden zijn vrouw en moeder gearresteerd. Het is duidelijk dat de Duitsers Ducker op het spoor zijn – later blijkt dat zijn eigen vrouw hem verraden heeft. Ducker moet vluchten. Hij leert Marianne kennen, die zijn haar zwart verft om hem onherkenbaar te maken. Als hij in de spiegel kijkt, begrijpt hij wat er met hem gebeurd is: nu pas lijkt hij helemaal op Dorbeck, zijn zwartharige “super ego” dat alles durft.

Hij pleegt op telefonische instructie van Dorbeck een tweede moordaanslag, en vertelt daarna zijn vriendin Marianne dat eigenlijk al zijn heldendaden op instigatie van Dorbeck verricht zijn. Het is hem te moede of het eigenlijk niet zijn eigen daden zijn. Kort daarop wordt hij door de Duitsers gegrepen, die een opsporingsverzoek gepubliceerd hebben op Ducker’s naam, maar met Dorbeck’s foto erbij. De Duitsers houden hem voor Dorbeck, maar kunnen hem zelfs niet onder mishandelingen ertoe brengen daden te bekennen die hij inderdaad niet gepleegd heeft, maar klaarblijkelijk Dorbeck.

Na de geallieerde overwinning wordt Ducker onmiddellijk door de Nederlandse justitie gearresteerd. Men verwijt hem dat alle verzetsdaden die hij gepleegd heeft op ongelukken zijn uitgelopen en verdenkt hem ervan in feite voor de Duitsers te hebben gewerkt. Dit onmogelijke sigarenwinkeliertje Ducker een verzetsstrijder?

Zijn verhaal dat er een tweede man bestaan zou hebben die als twee druppels water op hem lijkt, is te onwaarschijnlijk om geloof te vinden. Eerder is Ducker een psychopaat, zoals de dokter, die indertijd zijn moeder nog behandeld heeft, hem komt vertellen. Dorbeck is in het gunstigste geval een hallucinatie geweest. Zag Ducker’s moeder ook al niet spoken? Nou dan…

Toch blijft Ducker zich op Dorbeck beroepen, maar Dorbeck is spoorloos en iedereen die Dorbeck gekend heeft, blijkt verdwenen. De Leica waarmee hij zichzelf en Dorbeck in een spiegel gefotografeerd heeft is onvindbaar en als het fototoestel eindelijk gevonden wordt en Ducker de film onder politietoezicht mag ontwikkelen, blijkt er niets op de film te staan. In wanhoop doet Ducker een poging weg te lopen. De schildwachten schieten hem neer.

Waar is Dorbeck? Waar is Marianne?

De laatste beelden van de film tonen ons Marianne en Dorbeck aan een Zuidelijk strand. “Vroeger”, zegt Marianne, “heb ik iemand gekend die als twee druppels water op je leek”. Het wordt in het midden gelaten of wij hier voor ons zien wat werkelijk gebeurd is, dan wel dat deze beelden de laatste wanhoopsfantasie van Ducker voorstellen.

‘Als twee druppels water’ is een allegorische voorstelling van de krachten die in de menselijke ziel kunnen optreden en we zouden de werkelijkheid geweld aandoen, door wat er raadselachtig aan deze krachten is, niet raadselachtig te laten.
De toeschouwer twijfelt er niet aan dat Dorbeck werkelijk bestaan heeft, maar Ducker kan dit niet bewijzen en het feit dat Dorbeck als twee druppels water op Ducker leek, maakt het bewijs alleen maar moeilijker.

Zodoende is de na de oorlog spoorloos verdwenen Dorbeck symbolisch voor de veranderingen in Ducker’s persoonlijkheid. De bezetting maakt wonderen weer mogelijk: een op het oog kleurloze persoonlijkheid wordt een held. Maar als de bezetting afgelopen is en het normale leven met zijn onwrikbare alledaagsheid weer gezag krijgt, verdwijnt de held, en moet de kleurloze persoonlijkheid opdraaien voor wat de held heeft gedaan.

(Releasetekst ‘Als twee druppels water’ bron: persmap filmmuseum)

Willem Frederik Hermans (1921-1995) groeide op in een Amsterdams onderwijzersgezin. Zijn oudere zuster pleegde zelfmoord toen in mei 1940 de Duitsers Nederland binnenvielen, een gebeurtenis die Hermans’ kijk op het leven sterk bepaald heeft. Hermans studeerde fysische geografie en promoveerde op een proefschrift over bodemonderzoek in Luxemburg. Hij werd lector in de fysische geografie aan de Universiteit van Groningen waar hij in 1973, na grote interne problemen, weer vertrok. Het was maar één van de affaires waar Hermans tijdens zijn leven in betrokken raakte: in 1951 raakte hij in opspraak door zijn roman Ik heb altijd gelijk waarin volgens sommigen kwetsende passages over katholieken stonden; in 1986 werd hij door de burgemeester van Amsterdam persona non grata verklaard omdat hij Zuid-Afrika bezocht had en daarmee de bestaande boycot doorbrak.

Hermans was redacteur van de tijdschriften Criterium en Podium. In 1957 weigerde Hermans de Prijs van de Stichting Kunstenaarsverzet 1942-1945 en in 1971 de P.C. Hooftprijs voor zijn gehele oeuvre. Na de Groningse affaire vestigde Hermans zich in Parijs en later in Brussel en werkte daar aan zijn omvangrijke oeuvre, waarvan titels als De tranen der acacia’s, Paranoia (1953), De donkere kamer van Damokles (1958) en Nooit meer slapen (1966) tot de klassiekers van de twintigste-eeuwse literatuur behoren.

Foto: erven W.F. Hermans

De volgende boeken van W.F.Hermans zijn beschikbaar bij Uitgeverij G.A. van Oorschot::

De tranen der acacia’s (1949)
Ik heb altijd gelijk (1951)
Paranoia (1953)
De God Denkbaar Denkbaar de God (1956)
Drie melodrama’s (1957)
Een landingspoging op Newfoundland (1957)
De donkere kamer van Damokles (1958)
Paranoia (HC) (2007)
De donkere kamer van Damokles (jubileumeditie) (2008)
Een landingspoging op Newfoundland (2008)
Damokles boek en film (november 2008)