Een van de bekendste zinnen uit Goethes Faust heeft mij altijd geboeid: ‘Ein Teil von jener Kraft / die stets das Böse will und stets das Gute schafft.’ De introductie van de duivel werd me eens aan de hand gedaan door een toen bevriende kunstenaar – als zijn lijfspreuk. Mephistopheles verklaart zich vervolgens nader:
Ik ben de geest die eeuwig ondermijnt.
En dat terecht! Want alles wat ontstaat
verdient dat het te gronde te gaat.
Beter ontstond er niets, dan ging er niets te gronde!
En dus is alles wat de mens als zonde,
verderf, kortom als ’t kwade kent,
mijn enig ware element.
(vert. Ard Posthuma)
Zo wilde ik mezelf destijds misschien ook wel aan anderen voorstellen, als iemand voor wie het slechte goed is en andersom.
De wetenschapper Faust wil, ook in de gelijknamige opera van Gounod, zo graag jeugd terug dat hij daarvoor een pact met Mephistopheles sluit. Onmiddellijk regelt hij wat Faust verlangt en laat hem het wereldse leven en de liefde ontdekken. De duivel is hem welgezind, want wetenschappers en kunstenaars zijn immers zijn handlangers aangezien ze de schepping gods respectievelijk kapot analyseren of afbreken om eigenhandig te hercreëren.
In handen van regisseur Àlex Ollé van het gezelschap La Fura dels Baus blikt Faust terug op Goethes versie. Niet voor niets, want goed en kwaad zijn tegenwoordig bijzonder lastig uit elkaar te houden. Het is althans voor ongelovigen moeilijk te bepalen welke instantie er eigenlijk over oordeelt. De jongste productie van De Nederlandse Opera maakt dat pijnlijk duidelijk. Mephistopheles maakt zijn intrede maakt als kokette glamrock-ster in bontjas, die het volk weet te verleiden met het Gouden Kalf en als wijn afgetapt vruchtwater. In de laatste akte, na de nodige moord, doodslag en een buitensporige orgie is Mephistopheles het exacte uiterlijke evenbeeld van Faust geworden. Zelfs de geliefde van Faust, Marguerite, dan al door de duivel gevangen gezet, kan de twee niet uit elkaar houden. Faust wil steeds het goede en bereikt steeds het kwade; Mephistopheles wil het slechte, maar slecht is juist goed… Samen zijn zij twee delen van dezelfde kracht.
Ik heb mijn ziel nooit aan de duivel verkocht, noch voor de wetenschap, de kunst of de eeuwige jeugd. Daarvoor is, denk ik, mijn karakter niet nihilistisch genoeg. Toch zei iemand na afloop van de opera dat ik er volgens hem uitzag zoals hij zich Dostojevski’s Raskolnikov had voorgesteld. Ja, dat is de figuur die aan het begin van Misdaad en straf een oude woekeraarster vermoordt.
