Op de zondagse boekenmarkt, aan de Ajuinlei in Gent, vond ik een curieus boekje, daterend van 1896 en getiteld Nieuwe Vlaamsche en Fransche Samenspraken. Het bevat eenvoudige dialoogjes over alledaagse onderwerpen, met, in twee kolommen, broederlijk naast elkaar, het Vlaams en het Frans.
Zo ontspint zich bijvoorbeeld rond het noenmaal een gesprekje: ‘ – Wat zal ik u dienen? Wilt gij wat sop? – Ik bedank u. Ik zal u wat ossenvleesch vragen. Het ziet er zoo goed uit. – Wat stuk eet gij het liefst? Wilt gij wel gaar of weinig gaar? – Ik heb het niet geêrne te gaar. – Ik geloof dat dit stuk van uwen smaak is. – Het is kostelijk. […]’
Kostelijk zijn ook de samenspraken die worden gevoerd tijdens de ‘Reis langs den ijzerenweg’: ‘ – Wij gaan anderhalve mijl op eene minuut. Dat is gauw reizen. – Mij dunkt dat wij in dezen oogenblik met eene wonderlijke gauwheid voortgaan. Ik vrees dat het werktuig uit de sporen zal gaan. Wij worden schrikkelijk geschokt. – Zijt niet ontrust; de konvooien die komen, gaan altijd op de andere linie en de konvooien die gaan op deze. […]’ Zoveel is duidelijk, Piet Paaltjens (‘Gij vreesdet mooglijk voor een spoorwegramp’) is niet ver weg.
Onduidelijk is wie de doelgroep van deze samenspraken vormde. Was het ‘voor de Belgen overgezette’ boekje een instrument in het beschavingsoffensief van de Franstalige bourgeoisie, diende het om Vlaamse scholieren deftig Frans te leren spreken? In dat geval zal het gebezigde Nederlands die jongelui minstens zozeer hebben bevreemd als het Frans. Neem deze twee klasgenootjes, die te laat op school dreigen te komen en de voor- en nadelen van haast bespreken: ‘ – Men komt niet vroeg genoeg als men in tijds niet komt. – Wij hebben al den tijd. De klok luidde nog over eene minuut. – Het is juist daarom dat wij daar zouden moeten zijn. – Ten ergste, indien wij wat te laat komen, zullen wij het kwijt zijn met bekeven te worden. – Telt gij dat voor niets? Wat mij aangaat, ik word niet geêrne bekeven. – Ziet daar hoe gij altijd zijt. Gij wilt nooit doen gelijk de anderen. […]’’
De Vlaamse toonzetting is duidelijk, sommige van deze uitdrukkingen (‘in tijds’, ‘iets voor niets tellen’) hoor je ook nu nog in België. Opvallend is de galliciserende vertaalstijl, in veel zinnetjes klinkt het Frans nadrukkelijk door het Nederlands heen (‘nous en serons quitte pour être grondés’). Overigens was het boekje uit 1896 aan zijn twintigste, ‘overziene en verbeterde’ druk toe; het was al verouderd toen het verscheen. De lezer wordt zowaar getrakteerd op zeven pagina’s dialoog in en naast de postkoets; we komen te weten dat de reis van Brussel naar Parijs zeventig uren duurde en dat de paarden zevenendertig keer moesten worden ververst. De wegen waren toen dan ook algemeenlijk heel kwaad.
Nog iets wat opvalt: het nevenstaande Frans klinkt veel minder archaïsch. ‘Que vous servirai-je? Voulez-vous un peu de soupe? (…)’. Behalve een curiosum dat een beeld geeft van het twijfelachtige, gallicistische Nederlands dat eind negentiende-eeuw in Vlaanderen zo niet gesproken, dan toch geschreven werd, is het boekje ook een fraaie illustratie van het hoge verouderingstempo van het Nederlands ten opzichte van het Frans.
En dat is waar ik naartoe wilde, want met die kwestie van differentiële veroudering hangen interessante ‘vertaalstrategische’ kwesties samen. Bij het vertalen van oudere teksten wordt de vertaler namelijk voor een dilemma geplaatst: wat moet hij accentueren, de vitaliteit van de tekst of de historische afstand die ons van die tekst scheidt? Voor mij is het antwoord duidelijk: als ik moet kiezen tussen een anachronisme en een archaïsme, kies ik voor het eerste. Niet het optrekken van praalgraven, maar het inblazen van leven is wat een vertaler voor ogen zou moeten staan. Een vertaler die zich bij de vertaling van een Franse roman uit 1896 het gebruik van alle na 1896 ontstane Nederlandse woorden ontzegt, geeft blijk van een trouw die misplaatst is. Dat is misschien een open deur, maar sommige vertalers huldigen wel degelijk die stelregel.
Dat vergat ik nog, het boekje met Vlaamsche samenspraken kwam meteen van pas. Zo verliep mijn gesprekje met de boekverkoper op de Ajuinlei: ‘– Gij hebt onlangs eene soortering fransche boeken ontvangen. Ik zou ze wel geêrne zien. – Zeer geêrne, mijnheer. Zij zijn maar eerst ontplakt dezen morgend. Gij zult ze het eerst zien. – Zijn het al nieuwe boeken? – Néén, mijnheer. Daar zijn er nieuwe en oude. (…) Wel, mijnheer, hebt gij iets gevonden dat u passe?’
Rokus Hofstede
