Bijna tien jaar geleden zag ik het toneelstuk Amadeus. Toen was ik behalve door de muziek van Mozart vooral gegrepen door het personage, vertolkt door Marc-Marie Huijbregts. Zijn gekte stak irritant en sympathiek tegelijk af bij de ernstige Salieri, gespeeld door Jeroen Krabbé. Ik keek naar twee tegenstrevers, het genie en de mislukkeling, maar ik had weinig aandacht voor Salieri’s actieve vechthouding.
Eergisteren keek ik weer naar Amadeus, nu de film naar het toneelstuk van Peter Shaffer. Het was de zoveelste keer, maar ik kijk niet meer om iets te weten te komen over de persoon Mozart. Het drama van de film is de tragedie van de figuur Salieri. Niet van de échte Salieri, het is tenslotte maar een verhaal, geen documentaire. Gelukkig niet, want zo’n lange film (drie uur) over een tweederangs componist zie ik niet zitten.
Salieri’s misère bestaat uit het feit dat hij zich altijd vroom en kuis heeft gedragen om de goddelijke gift van de muziek te mogen ontvangen, die in zijn geval ontoereikend blijkt. Zijn melodietjes overstijgen de lulligheid van de ander doorsneecomponisten in Wenen niet. Opera’s van zijn hand doen het goed maar zijn allemaal van hetzelfde laken een pak – met een klapper aan het eind zodat het publiek weet wanneer het moet klappen.
En dan komt Mozart, die al van jongs af aan het mooiste van het moment voortbrengt, terwijl hij zelf leeft als een gesjeesde circusbaas. Hoe heeft god, Salieri’s god, ooit zo’n vulgair schepsel kunnen kiezen tot zijn instrument? Hij durft zelfs een opera over een harem te schrijven, nota bene in het Duits (Die Entführung aus dem Serail), of een op basis van een verboden toneelstuk (Le nozze di Figaro). Toch weet hij godgegeven muziek te componeren. Vanaf het moment dat Salieri dat beseft is hij in gevecht, niet met Mozart maar met god. Alleen moet Mozart in zijn ogen wel dood, iets waarvoor hij overigens de kans niet krijgt.
Salieri valt van zijn geloof in een prachtige scène waarin Frau Mozart hem een map originele, met de hand geschreven composities komt laten zien. Ter plekke hoort hij verschillende hoogtepunten uit het oeuvre en moet hij erkennen dat Mozart is gekozen als groter talent, terwijl hij de middelmatigheid niet overstijgt. In zijn ogen is dat oneerlijk omdat hij zich veel meer in heeft ingespannen om het geloof na te leven. Alsof dat nog niet genoeg is blijkt Frau Mozart net zo schmutzig te zijn als haar man, wanneer zijn ’s avond Salieri komt verleiden, zo ver is zij bereid te gaan voor haar man. De toonkunst gedijt blijkbaar bij het laagbijdevloerse.
Amadeus gaat niet over Mozart. De film gaat over een man die ten onder gaat aan zijn liefde voor god. Pas nu, na de zoveelste keer, viel bij mij het kwartje: de titel. De film heet Amadeus, oftewel ‘liefde voor god’ (amare + deus), en heeft niet dezelfde nietszeggende titel als het toneelwerkje ‘Mozart en Salieri’, dat Poesjkin over dezelfde mythe schreef. De echte Salieri heeft Mozart niet vermoord.
