Momenteel lees ik het boek De verzopen katten en de Hollander van Detlev van Heest. Van Heest woonde zes jaar lang met zijn vrouw in een buurt in het westen van Tokyo en in dit boek beschrijft hij gedetailleerd zijn contacten met de buurtbewoners. Het zijn ruim 600 pagina’s aan alledaagse gesprekken en observaties, maar ik vind het heel goed.
Interessant aan het boek is dat alle Japanse namen en plaatsnamen consequent worden vertaald naar het Nederlands, volgens de achterflap om een ‘niet-exotisch tafereel’ te schetsen. Ik vond dat eerst een beetje gek, maar nu begrijp ik die keuze wel: Japanners worden nogal eens afgeschilderd als een soort aliens op aarde, en Japanse namen kunnen een bepaalde magische klank hebben – ik herken het laatste bij mezelf. Het vertalen van de namen werkt: de personages worden inderdaad wat minder exotisch, voelen wat nabijer aan.
Aan de andere kant: door dat vertalen kom je er ook achter wat voor gekke namen Japanners geven aan zichzelf en hun plaatsen. Zo wordt het buurtje van de schrijver (de Nieuwloofwijk) bevolkt door mensen met namen als Booreiland, Vierkanten, Zevenzeeën en In het Net.
Ik wist hier al wat van. Zelf heb ik geen zes jaar, maar wel zes maanden in Tokyo gewoond, in een buurtje net als dat van Van Heest. Naarmate ik meer van de taal leerde begon ik ook achter de betekenissen te komen van de plaatsnamen die ik om me heen zag. Zo moest ik onderweg naar de campus van mijn universiteit in Drie Rijstvelden overstappen bij Zwartoog. Zelf woonde ik in Geluksdag, in het complex Onderrijstveld. Ik kocht een gitaar in de buurt Theewater. Vrienden ontmoette ik vaak in de Bittere Vallei.
In Nederland kennen wij dat helemaal niet zo. Onze plaatsnamen zijn te archaïsch om direct een duidelijk beeld op te roepen (Den Haag), of ze zijn verbasterd (ik ben opgegroeid in Uithoorn – ‘Uithoek’). Of ze verwijzen bijvoorbeeld naar rivieren met namen waarvan we de betekenis ook niet meer weten, of ‘waterdingen’ die in ons dagelijks leven niet meer zo in beeld zijn (Amsterdam, Rotterdam, Maastricht, enzovoort). Het meest Japans klinkt nog mijn eigen buurt: Bos en Lommer. Dat past zo in het boek van Van Heest.
In Japan is de verwering van plaatsnamen door de tijd minder sterk, vermoed ik: zolang je de karakters kent waaruit de naam bestaat, kun je de betekenis ervan ontcijferen. In het Nederlands veranderen we blijkbaar de manier van schrijven als de uitspraak verandert – in Japan zou Amsterdam waarschijnlijk nog steeds Amstel-dam heten, of het zou in ieder geval zo opgeschreven zijn.
Ik kan me heel moeilijk voorstellen hoe het is om zo’n soort karakterschrift als eerste ‘schrijftaal’ te hebben. Is ons Latijnse schrift voor Japanners maar leeg en, excuus voor de woordspeling, karakterloos? Ik weet dat er in Japanse poëzie en literatuur ook wordt gespeeld met de beelden die karakters uitdrukken – dat is een dimensie die je in een Nederlandse vertaling dus nooit zal kunnen begrijpen.
Na al deze gedachten wordt Japan bijna weer wat Van Heest niet wilde dat het is – exotisch; en met een manier van omgang met taal die wij in het Westen niet kunnen begrijpen, net zoals we ons geen vierde dimensie in de ruimte kunnen voorstellen.
Laat me daarom op de valreep nog even de boeken van Sōseki Natsume aanraden: een Japanse schrijver van voor de Eerste Wereldoorlog wiens boeken geschreven zijn in zo’n heldere, begrijpelijke, moderne stijl – als je niet beter wist zou je denken dat ze een paar jaar geleden geschreven zijn – over universele thema’s, en zonder dat je het gevoel hebt dat je als Westerse lezer van alles mist. De boeken zijn onmiskenbaar Japans, maar niet exotisch. Om mee te beginnen: Kokoro en De poort.
Pieter Kranenborg (1994) volgt de masteropleiding Urban Studies aan de Universiteit van Amsterdam. Hij publiceerde verhalen in Tirade en Hollands Maandblad en in 2016 won hij de Hollands Maandblad Aanmoedigingsbeurs. Op 19 mei verschijnt bij Van Oorschot zijn debuut: de verhalenbundel Astronaut. https://pieterkranenborg.wordpress.com/
