In de NRC-Volkskrant-Geenstijl controverse ligt voor mensen met meer dat twee hersencellen de voorkeur voor de hand, maar mijn empathie geldt in zekere zin ook de sufgerukte willies die op hun zolderkamertjes naast het mos van de modelspoorbaan op hun computer die buitensporige hufterigheid aan het etaleren zijn, terwijl de lucht van mama’s groene kool onder de deur doorsijpelt en er zich transpiratiedruppeltjes rond hun vlasharen snorretjes vormen. Deze jongens zijn gevangenen, van hun moeder, of van een vrouw die van niets weet. Haat heeft zich gevormd uit de onvrijheid die ze voelen.

‘None of us are free’ zong Solomon Burke met de Blind Boys of Alabama. ‘There are people still in darkness and they still can’t see the light.’

Een wezenlijke onvrijheid is de algemeen menselijke conditie: je zit altijd ergens in vast. Dit maakt kampliteratuur zo aantrekkelijk: de beperkingen zijn helder, wat de mens ondergaat en hoe hij erop reageert is steeds anders.

Mijn gevangenisfascinatie begon met Papillon van Henri Charrière. Wat een boek vond ik dat! Latere hoogtepunten zijn Varlam Sjalamovs Berichten uit Kolyma en Gustav Herlings Een wereld apart. Ook Levie de Lange zijn Het verhaal van mijn leven is prachtig.

Van Oorschot voegt Silvio Pellico’s Mijn gevangenissen vandaag aan deze rij toe.  Pellico zit midden 19de eeuw om politieke reden gevangen in de Spielberg in Brno, hij heeft de euvele moed gehad voor een Italiaanse eenheidsstaat te zijn en heeft zo de Oostenrijks-Hongaarse machthebbers ontriefd. Zoals in veel gevangenisboeken is het moreel van de hoofdpersoon ongelofelijk.  In moeilijke situaties zozeer wellevendheid hoog in het vaandel houden, zo goed blijven nadenken en de waarde van leven blijven inzien is als een hap frisse lucht in een bedompte kerker. Het is een monument dit boek, leerzaam voor wie gevangen zit, waarin dan ook. Tegelijkertijd bladerde ik wat in die andere gevangen Italiaan: Marcus Aurelius, die in de tweede eeuw gevangen zit in zijn taak: keizer te zijn, en zijn intens ascetische taakopvatting. Het is op zijn beurt verbluffend dat deze man zijn Persoonlijke notities schreef in een tent in Germania. Dit boek gaat over onvrijheid, en wat ermee te doen. Het deelt met Pellico een soort hoge opvatting over wat je zou kunnen voelen en denken ongeacht de situatie die in alle tijden een handvat blijft, een ruggesteun, een ijkpunt.

[13] Heb je een redelijk verstand sufgerukte willies? Jawel. Waarom gebruik je het dan niet. Want als dat zijn werk doet, wat wil je dan nog meer?

(gecursiveerde invoeging van mij.)

(vertaling Marcus Aurelius door Simone Mooij Valk, de vertaling van Pellico is van Patty Krone en Yond Boeke)

——-

Menno Hartman (1971) is uitgever bij Van Oorschot en was redacteur bij Tirade. Schreef hier eerder over Vastzitten