Wanneer je een paradox probeert door te denken, voelt het alsof je geconfronteerd wordt met een knoop die je niet kunt ontwarren. ‘Deze zin is onwaar.’ Je volgt de draad, probeert het uiteinde te vinden, merkt dat je terug bent gekomen waar je begon – een taak die zich als mogelijk voordeed blijkt onuitvoerbaar. Je ervaart een bijna pijnlijke spanning, een soort behoefte om te schreeuwen of ergens hard in te knijpen, die aanhoudt tot je het opgeeft. Je geeft het op omdat je beseft dat het onmogelijk is om de paradox uit te denken, dat het niet zal helpen om harder te proberen – de kluwen heeft geen uiteinde. Het is een gordiaanse knoop.
Blaise Pascal probeert in zijn Pensées (1670), een wanordelijke en postuum uitgegeven verzameling filosofische bespiegelingen, na te denken over de relatie tussen bewustzijn en materie. ‘Ooit zal ik niet meer in deze wereld zijn.’ Op het eerste gezicht lijkt dit een eenvoudige en misschien zelfs triviale gedachte, maar als je er doorheen probeert te denken blijkt er een knoop in te zitten. We hebben enkel toegang tot de wereld via ons bewustzijn, dus hoe zouden we ons de wereld ontdaan van dit bewustzijn kunnen voorstellen? Pascal schrijft:
De mens is niets dan een rietstengel, het zwakste in de natuur; maar hij is een denkende rietstengel. Het universum hoeft zich niet geheel te bewapenen om hem te verpletteren: een pluim rook, een druppel water volstaat om hem te doden. Maar als het universum hem zou verpletteren, dan zou de mens nog steeds nobeler zijn dan zijn doder, omdat hij weet dat hij sterft, en weet heeft van het overwicht dat het universum over hem heeft, terwijl het universum daar niets van weet.
Pensées, fr. 347
Ons bewustzijn bestaat bij de gratie van materie: het woont erin en is er voor zijn voortbestaan waarschijnlijk van afhankelijk. Maar tegelijkertijd kunnen we niet ontkomen aan het idee dat dit parasitaire epifenomeen ergens wezenlijker of fundamenteler is dan de materiële wereld, die we immers alleen maar via het bewustzijn kunnen vatten. Aan de ene kant is Pascal een trotse filosoof; aan de andere kant is hij een nietig, breekbaar wezen. In de mens zijn materie en bewustzijn gordiaans verknoopt.
Een paar weken geleden (het was de dag voor Pasen, het kersenboompje in mijn tuin stond in bloei) sloeg ik, na ’s ochtends een paar pagina’s Pascal te hebben gelezen, in de middag de felroze debuutbundel van Hans Faverey op. Ik vond het volgende gedicht:
Rietmens: is
al verstijfd; de kubus:
afgeglansd. De terugweg
naar het gordiaanse dorp wordt
net afgegrendeld–. Arpeggio’svan korte duur, echo’s,
rillingen, rook:uit; over.
Gedichten (1968)
Soms heb je voor de poëzie van Faverey een sleutel nodig, het uiteinde van een draad die je een weg door het labyrint kan tonen. Volgens mij kan het niet missen dat het bovenstaande gedicht met de gedachte van Pascal speelt. ‘Ooit zal ik niet meer in deze wereld zijn.’ De rietstengel verstijft al: het materiële bestaan is van korte duur, en het nietige lichaam kan worden verpletterd door iets kleins als een rookpluim, een druppel water, een rilling, een echo, een reeks van korte klanken. Het einde is in zicht (uit; over): de stengel breekt, en het denken houdt op. Het gedicht breekt af, en daarmee ook de gedachte.
