‘De laatste grote uitvinding van een nieuw literair genre waar we getuige van zijn geweest, is afkomstig van een meester van de korte schrijfvorm, Jorge Luis Borges’ zo beweert Italo Calvino in zijn Zes memo’s voor het volgende millennium. Het boek bestaat uit een reeks lezingen die Calvino aan Harvard University zou houden. Hij maakte er vijf: over Lichtheid, Snelheid, Exactheid, Zichtbaarheid en Veelvuldigheid. De zesde ‘Consistentheid’ , ontbreekt, hij overleed voordat hij naar Amerika vertrok. Er hadden er meer kunnen zijn, hij wijdde zich met zoveel energie aan zijn taak dat hij beweerde al materiaal voor 8 lezingen te hebben: de achtste was bijvoorbeeld getiteld ‘Over het beginnen en eindigen van romans’. Het citaat hierboven komt uit ‘Snelheid’ en vervolgt: ‘Het was meteen de uitvinding van zichzelf als verteller, het ei van Columbus waardoor hij de blokkade kon overwinnen die hem haast tot zijn veertigste jaar verhinderde de stap te maken van beschouwend naar verhalend proza. Borges kwam op de gedachte om te doen alsof het boek dat hij wilde schrijven al geschreven was, dat het al geschreven was door iemand anders, door een denkbeeldige onbekende auteur, een auteur in een andere taal en van een andere cultuur, en om dat denkbeeldige boek te beschrijven, samen te vatten en te recenseren. Tot de legende die om Borges is ontstaan, behoort ook de anekdote dat het eerste uitzonderlijke verhaal dat volgens deze formule geschreven werd, El acercamiento a Almotásim (De weg naar Almotásim), toen het in 1940 in het tijdschrift Sur verscheen, ook werkelijk werd beschouwd als een recensie van het boek van een Indiase auteur.’
Een variant hierop is het prentenboek Keizer Karel verliefd. Floris Tilanus schreef een boek dat er al was, en overwon zo misschien zijn eigen blokkade, maar tekende er een nieuwe wereld bij. Hij las Calvino’s boek in de jaren negentig. De lezing ‘Snelheid’ begint met een verhaal over Keizer Karel die verliefd werd op een meisje, het meisje bleek betoverd, een ring verklaarde zijn niet aflatende liefde voor haar. Toen een aartsbisschop de ring in handen kreeg verliefde de keizer zich in hem, etc. Calvino gebruikt het verhaal als een voorbeeld van ‘economie’ in vertelling. Er staat geen woord teveel, het is uitsluitend handeling. Op een andere manier is het ook voorbeeldig: het is een verhaal dat zich vermeerdert. Of in Calvino’s woorden over Borges: dat de tekst zijn eigen ruimte verdubbelt of vermenigvuldigt door middel van andere boeken van een denkbeeldige of werkelijke bibliotheek.
Alleen al de ring vermeerdert zich: ‘I should say that it was a mythical way of representing the truth that potency (or perhaps potentiality) if it is to be exercised, and produce results, has to be externalized and so as it were passes, to a greater or lesser degree, out of one’s direct control.’ Calvino over de ring? Nee, Tolkien over de ring. Maar zoals Tolkien zei wanneer zijn ring met weer een andere ring (der Nibelungen) vergeleken werd: ‘Both rings were round, and there the resemblance ceases.’
Tilanus verdubbelde de ruimte van de tekst op zijn eigen manier, door het verhaal ook in beeld te vertellen. Het is een wonderlijk effect, ik heb het boek al 20 keer gezien en gelezen en zie steeds iets anders.
Mijn boeken
Mijn boeken (die niet weten dat ik besta)
zijn mij even vertrouwd als dit gezicht
met grijze slapen en met grijze ogen
dat ik vergeefs zoek in het spiegelglas
en dat ik aftast met mijn holle hand.
Niet zonder een zekere logische wrevel
bedenk ik dat mijn wezenlijke woorden
staan op de pagina’s die niet weten wie ik ben,
niet op de pagina’s die ik heb geschreven.
Het is beter zo. De stemmen van de doden
vertolken mij voorgoed.
Vertaling Barber van de Pol en Maarten Steenmeijer, uit Borges Alle gedichten
Mis Libros
Mis libros [que no saben que yo existo)
son tan pane de mí como este rostro
de sienes grises y de grises ojos
que vanamente busco en los cristales
y que recorro con la mano cóncava.
No sin alguna lógica amargura
pienso que las palabras esenciales
que me expresan están en esas hojas
que no saben quién soy, no en las que he escrito.
Mejor así. Las voces de los muertos
me dirán para siempre.
Een zichzelf op meerdere wijze vermeerderend gedicht: in de verwijzing naar de boeken, maar ook in de spiegel (het wellicht meest frequente woord in het oeuvre van Borges.)
De bundel essays van Calvino zijn – als veel goede essays – teksten die zich vermeerderen, zoals de poëzie van Borges bijna steeds een wereld in zeer kort bestek is waarin je diep wegtuimelt. Zo is ook het prentenboek Keizer Karel verliefd een tuimelboek, de ring van Karel is een meme die al een half millennium meegaat en het volgend millennium stralend tegemoet treedt.
