Zien we wel wat we zien?  was een van de vragen van filosoof/dichter/worstelaar Mathijs Gomperts hier stelde op het Tiradeblog. Het was in het geval van zijn stuk een vraag naar aanleiding van hoe Native Americans gekeken zouden kunnen hebben naar het schip van Columbus dat in hun wateren voer. In korter bestek wees het op het daar bijgevoegde plaatje van het type waarnaar je lang moet kijken voor je ziet wat erop staat. (Herinnert u zich dit type eigenlijk nog? / Of voor wie er van houdt de Duitse variant van het zoekplaatje: ‘Wenn du 10 Sekunden konzentriert auf das Bild schaust, erscheint im Hintergrund ein Wald’)

Kortom, het is maar waar je naar op zoek bent. De vraag refereerde voor mij ook aan een boek dat ik aan het lezen ben: Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn van Frans de Waal. De bioloog/primatoloog/psycholoog De Waal schrijft graag over de geschiedenis van zijn disciplines, de helden en de onnozelaars uit zijn vakgebied. Een voorbeeld voor hem is de Duitse bioloog Von Uexküll die het begrip Umwelt muntte, de wereld vanuit het gezichtsveld van het dier. Bijvoorbeeld een teek, wat ziet die, wat voor leven leid je als je 35 jaar rustig wacht tot er een warmbloedige onder je boom doorloopt?

‘Von Uexküll beschreef ook andere voorbeelden en toonde aan dat één enkele omgeving honderden werkelijkheden biedt, die voor elke soort typerend zijn. Daarmee is Umwelt duidelijk iets anders dan het begrip ecologisch niche, de habitat die een organisme nodig heeft om te overleven. Umwelt legt de nadruk op de egocentrische, subjectieve we­reld van het organisme, die maar een klein deel vormt van alle beschik­bare werelden. Volgens Von Uexküll blijven de verschillende Umwelten ‘onbevattelijk en nooit waarneembaar’ voor alle soorten die ze bouwen. Zo zijn er dieren die ultraviolet licht zien, terwijl andere in een geurenwereld leven, of onder de grond op de tast hun weg vinden, zoals de stermol. Sommige dieren zitten op de takken van een eik, an­dere leven onder de bast van diezelfde eik, terwijl een vossengezin een hol graaft onder de wortels, ieder neemt dezelfde boom anders waar.’

Een inspirerende gedachte die het prachtige Engelse woord mesmerizing verdient, naar Franz Anton Mesmer, de vader van de hypnose. Een hynotiserende gedachte dat al die vormen van bewustzijn op sommige plekken gelijktijdig aanwezig zijn en iets anders waarnemen. Kortom dat je je je voortdurend in een wereld bevindt waar 99% van de andere aanwezigen misschien maar 1% van de indrukken met je delen. Wat voor wereld is dat dan?

‘Mensen kunnen proberen zich de Umwelt van andere organismen voor te stellen. Omdat we een sterk visueel gerichte soort zijn, kunnen we met apps gekleurde beelden omzetten in beelden zoals ze worden gezien door kleurenblinden. Als we onze empathie willen vergroten kunnen we geblinddoekt rondlopen om zo de Umwelt van slechtzien­den te simuleren.’

Etc. Wat weten we dus eigenlijk? Ik was wel gefascineerd door dat beeld van een boom waarop, van waaronder,van waaruit, van waarnaast honderden aanwezigen hun eigen opvatting over die boom hebben.

En dan hebben we het nog niet eens over de boom zelf. De Duitse boswachter Peter Wohlleben breekt in een succesvol boek Das geheime Leben der Bäume de niet-houten lans voor deze zwaar onbegrepen wezens. De Idéfix onder de boswachters! Ze hebben familierelaties, communiceren over kilometers afstand, voeden de zwakkeren onder hen etc. ‘In een hand vol bosgrond leven evenveel levende wezens als er mensen op aarde zijn.’ In een interview met NRC vertelt hij: ‘Bomen communiceren via de bloesems aan hun takken, door elektrische impulsen, ze hebben een geheime geurtaal. Al in de jaren zeventig zagen de wetenschappers acaciabomen op de Afrikaanse savanne  iets heel bijzonders doen. De acaciaboom is een lekker hapje voor giraffen. Maar de boom wordt niet graag opgegeten, dus die stuurt een viessmakend gifstofje naar zijn bladeren. De giraffe stopt met eten. Om pas honderden meters verderop weer een hapje acacia te nemen. De aangevreten acacia produceert namelijk, naast de gifstof ook een

waarschuwingsgas dat zegt: hongerige giraffekudde op komst. Meteen smaken alle buurbomen ook vies. ‘ Hoewel Wohlleben hier en daar een veelverklarend Darwinistisch inzichtje gemist lijkt te hebben, zijn zijn gedachten en gevoelens bij de Nederlandse bossen als bossen vol ‘bomen zonder familie, zonder relaties en zonder opvoeding, bomen die gecultiveerd, gekortwiekt en verplaatst zijn’ zeer verfrissend en ontluisterend.

Frans de Waal neemt het op voor in naam minder slimme dieren door tests te bekritiseren. Veel tests houden te weinig rekening met wat een dier moet kunnen en wil kunnen. Of zoals Werner Heisenberg het formuleerde: ‘Wat we waarnemen is niet de natuur op zich, maar de natuur zoals die zich aan onze methodes openbaart.’

Veel filosofisch valt er te leren van wie goed naar bomen en naar dieren kijkt.