Op een conferentie in het Trippenhuis over diversiteit in de wetenschappen hield Adelheid Roosen een artistieke interventie. Ze toonde een video over haar dementerende moeder en raasde daarna langs de groep verbouwereerde (en licht timide) wetenschappers met grootse verhalen over de Ander, over vervreemding en toenadering. In de video van de moeder kwam een bijzonder lief beeld naar voren. Deze persoon bleef ondanks haar zwakker wordende geheugen een mens, met emotionele, lichamelijke en geestelijke besognes.

De kracht van de video school in de vrijheid van de dementerende vrouw. Het is voor omstanders gemakkelijk, en gebeurt bijna instinctief, om vervreemd te raken van een persoon die geestelijk onthecht raakt van de ‘normale’ beleveniswereld. In die beelden zag je echter niet een hulpeloze en onthechte moeder, maar een spelend en genietend lichaam, dat zich probeerde te verhouden tot de rest van haar omgeving.

Uit de woorden die de moeder sprak, bleek eveneens dat de dementie een bevrijdend proces kan zijn. Associatieve dichters mogen groen en geel van jaloezie uitslaan om de taal van een dementerende. Een heel leven aan ervaringen, ontmoetingen en gesprekken dringen zich ongefilterd op in klankrijmen en kleine woordgedichten.

Hoe angstaanjagend vergeten echter ook kan zijn, blijkt uit The Bell Jar (1963) van Sylvia Plath. Hierin beschrijft zij op eerlijke en indringende wijze haar depressie en de omgang ermee vanuit de therapeutische geneeskunde. De scènes waarin de elektroshocktherapie centraal staat schitteren door hun huiveringwekkende vorm. Het narratief wordt op dat punt onderbroken. Er is geen herinnering aan de pijn die hoofdpersoon Esther Greenwood ondergaat in die kamer, of aan de momenten erna. Ze klauwt zich achteraf met moeite uit de dichte mist rond haar geest.

Ondanks de gaten die vallen in het geheugen van Greenwood blijft ze wel in de wereld staan. Daarin voelt ze zich onvrij, in het nauw gedreven door zorgen om werk, studie, vrienden en liefde. De herkenbaarheid en alledaagsheid van die beslommeringen maken de leemtes van de therapie des te schrijnender. De kracht waarmee Greenwood zichzelf er toch toe zet om iets te doen, biedt de troost dat mensen mensen blijven, ook al wordt een deel van hun geheugen op hardhandige wijze ontnomen.

Hetzelfde kan niet gezegd worden van een apparaat als HAL 9000. De supercomputer die in 2001: A Space Odyssey (1968) de crew van een ruimteschip systematisch omlegt, handelt dankzij minutieus uitgewerkte datasets. Zodra de protagonist in opstand komt en de hard drive van HAL verwijdert, verliest de computer niet alleen zijn geheugen, maar ook zijn gehele bestaansvorm. In een poging een liedje te zingen kwijnt het weg.

Mensen zullen en worden voorbijgestreefd door computers. Het menselijk geheugen is misschien even fragiel als een hard drive. Maar het is juist dankzij de fragiliteit en de kracht van het menselijke lichaam om in de wereld te kunnen blijven, dat we de computers nog één stap voor zijn. Roosens moeder ontlokte nog steeds affectie, Plath raakte in haar eerlijkheid een gevoelige snaar. Ik vergeet ze voorlopig allebei niet.

Alex Philippa (1994) studeert klassieke talen en wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam en is hoofdredacteur bij defusie.net.