Over het oeuvre van Tommy Wieringa. Deel 2
Dit zijn de namen speelt zich dus niet af in België, maar op de Oost-Europese steppe – waarschijnlijk in Oekraïne – al wordt de locatie nergens expliciet benoemd. Ik bedacht me dat ik de Belgische setting had onthouden van een boekpresentatie die een klasgenoot in de vijfde klas had gehouden, waarin hij vertelde over een groep vluchtelingen die zich door het Vlaamse heuvellandschap sleepte. Dat hij vergat te vermelden dat het boek zich eigenlijk in Oost-Europa afspeelde kan ik me niet voorstellen, maar het detail over België is het enige dat ik me van zijn presentatie herinner. Wilde hij het verhaal door het naar het Vlaamse platteland te verplaatsen voor ons begrijpelijker maken? Onnodig voor iedereen die het boek was gaan lezen. Wieringa’s sfeer- en locatiebeschrijvingen zijn schitterend. Het boek ademt de verhalen van Isaak Babel: het vuil op straat, het menselijke gekibbel en vooral de eindeloze ruimte van de steppe, waar een groep vluchtelingen zich over beweegt. Door de ijzersterke sfeer en het feit dat je niet op een kaart kan aanwijzen waar het zich precies heeft afgespeeld voelt het ook aan als een vreemd tijdloos boek: de beschreven gebeurtenissen kunnen zich zowel in het verleden als in de toekomst hebben voorgedaan.
Enkele jaren later publiceerde hij een tweede vluchtelingenroman: De dood van Murat Idrissi. Die roman is op een bepaalde manier subtieler dan Dit zijn de namen omdat het is geschreven vanuit het perspectief van een tweedegeneratie-immigrant die op vakantie gaat in het land van haar ouders, Marokko. In Nederland, het wrede paradijs, is ze voor mensen een buitenlander, en in Marokko ook. Daar zijn ze toeristen. Om haar heen plaatst Wieringa een aantal andere eerstegeneratienederlanders. De een probeert zich door studie, door ‘Nederlandser dan de Nederlanders’ omhoog te werken, een ander denkt erover om terug te gaan. Tegenover hen zet Wieringa Murat Idrissi en zijn dromen van een beter leven in Europa, die hij met de dood zal bekopen. Dit zijn de namen toont alleen de vluchtelingen, terwijl De dood van Murat Idrissi ook de volgende generatie aan het woord laat. Het levert een rijker portret op van mensen die in de hoop van een beter leven uit hun land vertrekken.
Toen moest ik er nog maar twee (ik heb me voornamelijk op Wieringa’s romans gericht). In hetzelfde jaar dat De dood van Murat Idrissi verscheen, publiceerde hij ook De heilige Rita. Dat is eveneens een soort immigratieroman: er vlucht onder andere een Rus met een sproeivliegtuigje uit het Oostblok. Het gaat in ieder over globalisatie: er zijn Chinezen op het platteland van Twente komen wonen. Stilistisch is het prachtig (‘Op een paar meter van de grond vertakt de linde zich tot een reuzenkatapult.’ Of: ‘Ze hadden aan de tijd zitten morrelen, die twee, en hem uiteindelijk onklaar gemaakt.’). En waar je bij Joe Speedboot, Caesarion en Dit zijn de namen soms het gevoel had dat er hier en daar wellicht een scène uit kon, heb je dat bij De heilige Rita niet. Het is daarom misschien wel zijn beste boek.
Paul Krüzen woont met zijn oude vader op een oude boerderij. Het Twentse platteland lijkt hier even uitgestrekt als de Oekraïense steppe. Hij handelt in oude nazi-goederen, hangt rond in het dorp en gaat af en toe met zijn vriend Hedwiges Geerdink naar de hoeren. Ergens had ik gehoopt op een boek over de verstrijkende tijd, de relatie tussen zoon Krüzen en zijn aftakelende vader, en de nimmer inhoudende globalisatie in het dorp, maar Wieringa maakt het boek met de overval op Hedwiges Geerdink een boek over geweld. Dat andere is misschien ook al te vaak gedaan.
Met Nirwana betrad Wieringa een decor dat sowieso al door anderen is betreden: de verschrikkingen aan het Oostfront in de Tweede Wereldoorlog. Ze worden beschreven in de dagboeken van de grootvader van Hugo Adema, de hoofdpersoon in Wieringa’s meest recente roman. Nogmaals de Oekraïense steppe. Het boek rammelt jammer genoeg; ik had gehoopt dat er een immer opbouwende lijn in het oeuvre zat. Op stilistisch vlak is het te vaak zwak: veel onnodige of clichématige zinnen, zoals ‘Ze was een energieke, warme persoonlijkheid.’ Of: ‘Marnix knikte, hij wist waarnaar [Hugo] verwees.’ En op verhaaltechnisch niveau werkt het personage Tommy Wieringa, dat een boek wil schrijven over de grootvader van Hugo, wat mij betreft niet helemaal: dat Wieringa grappen maakt over Wieringa wringt. Zou hij het bedoeld hebben als een soort parodie op Pfeijffers procedé?
De tweede helft van het boek, als Wieringa van het toneel verdwijnt en de dagboeken boven tafel komen, overtuigt daarentegen een stuk meer, ook op stilistisch vlak. Het redt het boek ten dele: wat je het laatst leest herinner je je nu eenmaal het best.
Tien romans schreef Wieringa. Ik heb ze – misschien met uitzondering van de eerste twee – stuk voor stuk met erg veel plezier gelezen. Er zijn er weinig die zo mooi over de voorbijgaande schaduwen kunnen schrijven en die zulke rake beelden neerpennen. Een aantal daarvan citeer ik nu wel eens in gesprekken.
En ik zal nu nooit meer per ongeluk tegen iemand zeggen: ‘Maar Dit zijn de namen speelt zich toch af in België?’
Dat zijn meest recente roman enigszins tegenviel is jammer, maar het hindert niet, want ik las dat Wieringa nog ideeën heeft voor zeker tien romans. Kom maar op.
