Verspild talent
door G.K. van het Reve
Hugo Claus: Mama, Kijk, Zonder handen!
Na zijn tragedies Een Bruid in de Morgen, Het Lied van de Moordenaar en Suiker, heeft Hugo Claus een comedie in vier bedrijven, Mama, Kijk, Zonder Handen! geschreven, die op 20 januari in de Koninklijke Vlaamse Schouwburg te Brussel door het Nationaal Toneel in première is gebracht en zojuist, als nummer 23 van de literaire pockets (135 pag., f 2,50) bij Uitgeverij De Bezige Bij is verschenen. De handeling van het stuk is als volgt: Mevrouw Tristan, de huishoudster en vroegere minnares van de oude Mijnheer Baers – een gefortuneerd rentenier – heeft het voornemen de oude man te vergiftigen om van hem te erven, maar Stefan, Baers zijn nog steeds bij hem inwonende, vijf en twintigjarige stiefzoon, die denkt dat hij een dichter is en door de oude man wordt vertroeteld, blijkt, als hij door Mevrouw Tristan in haar plan wordt gekend, er heftig op tegen te zijn.
De daad zal op de vier en zeventigste verjaardag van de oude man, door het mengen van een poedertje door zijn champagne, moeten worden volvoerd. Tegen die tijd verschaffen zich Stefans artistieke, Leidsepleinachtige vrienden Rafael, Jackie en Mol met bohemiense brutaliteit toegang tot het deftige huis, en zetten het daar op een zuipen en uitvreten. Tijdens het verjaarsfeest, waarbij Stefan voortdurend zijn stiefvader voor een dronk uit de naar hij aanneemt fatale bekers behoedt, sterft de oude plotseling, hoewel Mevrouw Tristan, naar zij bezweert, nog geen enkele kans heeft gehad hem het vergif toe te dienen. De sedert de aanvang van het derde bedrijf aanwezige Tante vermoedt een misdrijf en poogt Mevrouw Tristan te chanteren. Als deze de dode, ter kwijting van de overeengekomen afkoopsom, van zijn portefeuille wil ontdoen, blijkt deze, met het grote bedrag dat hij bevatte, te zijn verdwenen. In de hieruit volgende consternatie herrijst Mijnheer Baers die, dankbaar voor zijn wedergeboorte, ieder om vergiffenis vraagt alvorens zijn plannen voor een nieuw leven bekend te maken. Hierop verschijnt buiten Mol op een Harley Davidson met dubbele uitlaat, die contant van het ontvreemde geld is gekocht en door de dief met de handen los (hierop is de titel van het stuk gebaseerd) wordt bereden.
Zo effectief als de humor in zijn tragedies is – waar hij altijd duidelijk de functie heeft het tragische van de situatie in schijn te verzwakken maar in werkelijkheid te verdiepen – zo armoedig en dun zijn de grapjes en grollen in Mama, Kijk, Zonder Handen!
Aan grapjes in een tragedie worden geringere eisen gesteld dan aan die in een blijspel. Treft het, dat ze maar matig zijn of zelfs in het geheel niet overkomen, dan kan zulks de tragedie maar weinig schade doen. Gewoonlijk echter komen ze in het treurspel goed over en waardeert het publiek, dat in dit geval ten opzichte van humor geen zeer critische houding aanneemt, ze hogelijk als een welkome constrastering, zelfs als ze matig zijn. De comedie, die vergeleken bij het treurspel zoveel zwaardere eisen aan de schrijver stelt – omdat zij, vergeleken bij het artillerievuur van de tragedie, een uiterst ingewikkeld vuurwerk is, dat met een gestaag toenemende snelheid en met een steeds heftiger wordend gespat en gedruis moet ontbranden – dient zo vol grapjes te zijn, dat alleen iemand die er stampvol mee zit zich aan het schrijven moet wagen.
De grapjes van Claus in Mama, Kijk, Zonder Handen! zijn af en toe leuk, merendeels matig, en voor een groot deel erg flauw. Een auteur moet rekening houden met het bevattingsvermogen van zijn publiek: dat is een eenvoudige eis van gezond verstand zowel als van beleefdheid. Lonken naar het publiek daarentegen is fataal, en een teken van armoede. In Claus zijn comedie is dit lonken voortdurend waarneembaar, met een krampachtig achterna rennen van de actualiteit – het noemen bijvoorbeeld van actuele of althans voor actueel gehouden zaken zoals homosexualiteit, atoombomfabricage en zorg voor oorlogsslachtoffers, zonder dat deze in het stuk iets te maken hebben.
Zo is de eindindruk die de gepubliceerde tekst geeft er een van zouteloosheid, en komt het stuk niet boven het peil van het gemiddelde boulevardwerk uit. Het is nauwlijks beter dan Zachtjes Met de Deuren, en bepaald minder dan bijvoorbeeld Hier Met de Poet, dat, zoal een niemendalletje, toch een slim stukje vakwerk is, dat de toeschouwer vasthoudt en weet te treffen.
Men dient een kunstenaar te beoordelen naar zijn beste werk. Creatief zijn betekent produceren in een ritme, dat hoogtepunten en dieptepunten, misgrepen en treffers inhoudt. Mama, Kijk, Zonder Handen! is een misgreep geworden. Dit is geen ramp, indien Claus beseft, dat zijn kracht kennelijk niet in het blijspel ligt, maar dat het zaak is zijn talent te gebruiken in nieuwe pogingen een gave tragedie te scheppen.
