Jakob Johann Freiherr von Uexküll bedacht het: het begrip Umwelt. In Ed Yongs Een immense wereld vormt het het centrale uitgangspunt: we leven in een wereld die elk dier anders waarneemt. Mensen hebben een beetje reuk, een aardig zicht, wat tast en een redelijk gehoor. Deze zintuigen definiëren, begrenzen de wereld die we waarnemen. Voor veel dieren ziet dat pakket er heel anders uit. Een hond heeft een zo ander en scherper toegerust systeem voor geur dat het moeilijk is je voor te stellen hij zijn wereld eruitziet. Misschien kun je het inderdaad nog het best vertalen naar zicht, als je die voorstelling wilt maken. Een hond loopt door een wereld waarin andere dieren en mensen potten verf hebben leeggegooid en er nog einden mee liepen, zodat er druppelsgewijs nog kilometers geel op de straat te zien is, naast oranje en bruin uit andere potten verf. Zoiets? Geeft dat de geurwereld van de hond in mensenogen adequaat weer? We leven allemaal op deze planeet met een geheel eigen waarneming ervan. Dit is in wezen ook waarom literatuur interessant is: de waarnemingen van een ander zien te begrijpen, haar umwelt waarnemen. Niet voor niets is schrijven over waarneming blijkbaar populair: ik kocht ook Ari Turunen De atlas van geur. Waar komen welke geuren vandaan? Hoe nemen we onze wereld waar?
IX
When the blackbird flew out of sight
it marked the edge
of one of many circles.
XII
The river is moving
the blackbird must be flying.
XIII
It was evening all afternoon.
It was snowing
and it was going to snow.
The blackbird sat
in the cedar-limbs.
Dit zijn drie van de dertien manieren om naar een merel te kijken, volgens Wallace Stevens. Het is nogal bevrijdend je te verdiepen in een andere umwelt. Niet alleen omdat je even je eigen umwelt – naar vermogen – kunt verlaten, maar omdat het de wereld groter maakt. Omdat je vanuit een ander perspectief naar dezelfde dingen kunt kijken. Of eigenlijk: zijn ze nog wel dezelfde? Of worden het er meer? In welk geval onze wereld groter wordt: een immense wereld.
Toen de merel uit zicht vloog
markeerde het de rand
van een van vele cirkels.
Dit is bijzonder goed waargenomen, en de kortste samenvatting van de vele andere werelden die je opent door naar dieren te kijken. Wat wij nog net waarnemen in de wereld van een ander wezen, is de rand van maar een van zijn vele keuzes en waarnemingen. Daar begint het pas.
