In het najaar van 2001 vond er op de doorgaans zo praktische e-maillijst van de Werkgroep Vertalers van de VvL een heuse intellectuele discussie plaats. Inzet was de vraag hoe het werk van een literair vertaler moet worden gezien: als ambacht, of als uitvoerende kunst?

De hele vraag kan op het eerste gezicht tamelijk onzinnig lijken, omdat de twee mogelijkheden elkaar niet echt uitsluiten, maar het achterliggende meningsverschil is dat allerminst: de ‘ambacht’-optie werd verdedigd door mensen die de identiteit tussen brontekst en vertaling wilden benadrukken, de ‘uitvoerende kunst’-optie door mensen (om precies te zijn vooral ikzelf) die het vooral het verschil tussen brontekst en vertaling interessant vonden. Ambacht staat voor vaardigheid, techniek, herhaalbaarheid, uitvoerende kunst staat voor interpretatie, visie, eenmaligheid; de keuze tussen die twee hangt uiteraard nauw samen met de vraag hoe je je als vertaler tot je vak wenst te verhouden.

De discussie leek mij interessant genoeg voor een minder terloopse voortzetting op een openbaar podium, dus schreef ik een polemische ‘Stelling’ voor het vertaaltijdschrift Filter (8:4), in de hoop dat andersdenkende vertalers erop zouden reageren. Die stelling luidde kortweg: ‘Literair vertalen is een uitvoerende kunst,’ en ik betoogde dat elke goede vertaling een ‘subjectieve maar volledig dienstbare visie’ op de brontekst veronderstelt, die uiteindelijk is geworteld in het lichaam van de vertaler, ‘het filter dat een vertaling tot een eenmalige, niet-herhaalbare taalhandeling maakt’.

En inderdaad kwam er meteen in hetzelfde nummer van Filter al een reactie, zij het uit geheel onverwachte hoek: ik werd links ingehaald door het duo Winibert Segers en Henri Bloemen, dat mijn stelling pareerde met de tegen-stelling dat vertalen ‘géén overeenkomst, géén gelijkenis, géén afbeelding, wel verschil’ is, ‘eerder metonymie dan metafoor’, kortom ‘vrouw’. Die nadruk op het verschil in plaats van op de overeenkomst vertoonde een opvallende gelijkenis met mijn eigen standpunt op de e-maillijst, maar dit keer was ik zelf de gebeten essentialistische hond, want ‘de vergelijking van het vertalen met het uitvoeren van een muziekstuk is een uitgewerkte metafoor’ die uiteindelijk toch ‘haar beperkend, mannelijk karakter’ toont, aldus mijn nieuwe opponenten. Immers: ‘Wie vertalen metaforisch definieert, wil grijpen, beheersen, binnendringen, toe-eigenen, vervangen, zich in de plaats stellen: man zijn. Het metonymische daarentegen is het contigue, het ontsnappende, het zich onttrekkende, het anders en elders zijn.’

In mijn ietwat ludiek getoonzette weerwoord (in Filter 9:1) ging ik in op het bijzonder mannelijke beeld van het vertalen als vrouw, met name door te stellen dat je het metaforische (de overeenkomst, de gelijkenis, de afbeelding) nooit kunt wegstrepen zonder tegelijk het vertalen zelf kwijt te raken, ‘net als die onhandige vader die zijn kind samen met het badwater door het raam gooide’. En ik citeerde een zin van de Amerikaanse literatuurwetenschapper Paul de Man (what’s in a name?) die me de situatie goed leek samen te vatten: ‘The relationship between the literal and the figural sense of a metaphor is always metonymic, though motivated by a constitutive tendency to pretend the opposite.’ Vertaald naar het vertalen: de relatie tussen brontekst en vertaling mag dan uiteindelijk altijd metonymisch zijn omdat verschuiving (een kernbegrip in de vertaalwetenschap: vertaalfouten heten daar ‘ongemotiveerde semantische verschuivingen’) onontkoombaar is, toch gaat van een vertaling altijd een metaforische aanspraak uit, de illusie van (of hoop op) een overeenkomst met de brontekst. Het een is niet denkbaar zonder het ander.

Wat ik in mijn weerwoord destijds niet schreef, maar misschien wel had moeten schrijven, is dat mijn stelling ‘literair vertalen is een uitvoerende kunst’ helemaal geen metafoor of vergelijking was: het was eenvoudigweg een definitie, naar keurig taxonomisch model. Literair vertalen is niet als een uitvoerende kunst, literair vertalen is een uitvoerende kunst, omdat het op zoekende, niet-mechanische wijze een bestaand taalkunstwerk omzet in een nieuw taalkunstwerk. Het enige wat aan mijn definitie ontbrak was wat in de aristotelische taxonomie differentia specifica wordt genoemd, het onderscheidende kenmerk van een species binnen een genus. Vul zelf maar in: literair vertalen is een uitvoerende kunst… die een bestaand literair werk probeert te herscheppen in een andere taal. Waarbij ‘bestaand’ overigens niet moet worden gelezen als ‘voor eeuwig vastliggend’, want de uitvoering concretiseert, actualiseert, creëert het origineel. Zoals de befaamde vertaler Dolf Verspoor ooit schreef: ‘Het kunstwerk bestaat niet objectief. Kunst komt alleen over in de vorm van interpretatie, van vertaling. Het kunstwerk is essentieel mobiel, al naar gelang van degenen die het in zich opnemen, al naar gelang van de tijd.’

Dat vind ik nog steeds een overtuigende benadering. Toch zit een aantal dingen in mijn oude formulering me nu niet lekker meer, met name de combinatie van begrippen als ‘subjectief’ en ‘visie’ (die uitgaan van beheersing en onderwerping aan een bewuste intentie) met een begrip als ‘lichaam’ (dat eerder staat voor het onbeheersbare, de driften). Rokus heeft al aangekondigd dat hij na zijn thuiskomst een lofrede op de subjectiviteit zal houden aan de hand van de onlangs overleden vertaler en theoreticus Henri Meschonnic. Zelf kies ik nu voor het lichaam: het lichaam van de vertaler, dat als ruis ingebakken zit in de vertaling en er de eigenheid van uitmaakt.

Martin de Haan

In vorige posts klaagden Rokus en ik steen en been over onze onzichtbaarheid, we vertelden hoe we ondanks herhaald psychiaterbezoek en verregaande experimenten met psychedelische drugs maar niet tevreden konden zijn met het lot dat ons als ondergewaardeerde vertalers ten deel viel, en we kondigden al een spectaculaire job shift naar de popmuziek aan (we zijn een stuk jonger dan de Rolling Stones, dus dat moet kunnen).

De smalende reacties waren niet van de lucht. Wat zeuren jullie toch over onzichtbaarheid, jullie hebben nu toch een blog? Ja, dat is waar, daar hadden we nog niet bij stilgestaan. Maar dan is de vraag natuurlijk meteen: hoe zichtbaar is het Tiradeblog? De voltallige staf van de site is net als Rokus op vakantie dus ik heb geen harde statistieken, maar ik heb wel een indicatie op grond van het aantal computers waarop de filmpjes van 14 juli zijn bekeken – namelijk 31, als ik mijzelf niet meereken. Natuurlijk zijn mensen die vertalersblogs lezen niet visueel ingesteld, sommigen van hen hebben vast geen zin om filmpjes te bekijken en beperken zich liever tot de essentie, dus laten we zeggen dat het blog wordt gelezen door 50 mensen.

Is dat veel of weinig? Gans Nederland vertoeft momenteel weer in het buitenland en je kunt van al die mensen niet verwachten dat ze in Thailand of Egypte op het strand hun iPhone pakken om te lezen wat Hofstede en De Haan nu weer hebben geschreven. Toch lijkt 50 mensen me niet veel, vooral omdat bijna alle reacties tot nu toe van beroepsvertalers komen: kennelijk schrijven wij voor een publiek van ingewijden, en dan mag het trouwens nog een wonder heten dat we de 50 lezers halen, want veel nieuws vertellen we niet, iedereen kent onze verhalen uit eigen praktijk.

Maar voordat we de lier definitief aan de wilgen hangen is het misschien toch slim om een laatste offensief in te zetten, een frontale aanval op alle fronten. Actieplan:

1) om geld binnen te krijgen: een benefietconcert van U2 in de Amsterdam Arena, gepresenteerd door Umberto Eco (werktitel: ‘Translator Aid’);

2) met dat geld: ludieke publieksacties (‘Adopteer een vertaler’), reclameposters, educatieve tv-spotjes, fluorescerende stickers op alle vertaalde boeken, 5% korting op het vertaalhonorarium aan uitgevers die de naam van de vertaler prominent vermelden, enz.

3) als dat allemaal niet helpt: staken tot er een nijpend gebrek aan boeken dreigt te ontstaan (immers, 67% van alle in het Nederlands uitgebrachte fictie is vertaald).

Nu ik dit zo opschrijf, krijg ik er direct zin in. Misschien is nog niet alles verloren. Vandaar tot slot nog maar eens een heel positief filmpje, een willekeurige collectie boekomslagen van Europese uitgeverijen waaruit blijkt dat de naam van de vertaler heel goed kan worden vermeld zonder dat het omslag er onaantrekkelijk van wordt:

Martin de Haan

Het boek waar ik momenteel aan werk heet Une rencontre en is geschreven door Milan Kundera. Ik ben zijn vaste vertaler, dit is mijn vierde boek van hem na de romans Identiteit en Onwetendheid en het essay Het doek. Voor wie het nog niet wist: de in Tsjechoslowakije geboren Kundera woont sinds 1975 in Frankrijk en heeft inmiddels acht boeken in het Frans geschreven, twee meer dan de zes Tsjechische titels die hij tot zijn officiële oeuvre rekent (zijn jeugdwerk, met name drie toneelstukken en drie poëziebundels, heeft hij afgezworen). Hij is dus geen Tsjechische schrijver meer en wil ook geen Franse schrijver zijn, maar een Europese schrijver die toevallig het Frans hanteert.

Kundera heeft de reputatie vertaleronvriendelijk te zijn, wat hij te danken heeft aan de bezetenheid waarmee hij na zijn emigratie de vertalingen van zijn werk is gaan herzien. Op een gegeven moment was hij daar haast meer tijd aan kwijt dan aan het schrijven zelf, zegt hij met gevoel voor zelfspot in het nawoord bij de derde, definitieve Franse versie van De grap.

De reden is eenvoudig: toen hij zich in Frankrijk had gevestigd, ontdekte hij dat de vertaler van zijn eersteling de kale, nauwkeurige stijl had opgesmukt met bloemrijke beelden (want dat zou de Franse traditie vereisen). Voorbeeld: de zin uit De grap die door Jana Beranová in het Nederlands is vertaald als: ‘De hemel was blauw en het was een schitterende oktobermaand’, luidde in de eerste Franse vertaling: ‘Onder een helblauwe lucht hees oktober zijn weelderige vlag.’ In andere vertalingen stuitte de argwanend geworden auteur op vergelijkbare of nog ergere aanpassingen (de eerste Engelse vertaler van De grap had het boek zelfs ingekort en de volgorde van de hoofdstukken veranderd), en hij besloot nieuwe vertalingen in het vervolg zoveel mogelijk te controleren.

De componist Ligeti verbood Ronald Brautigam zijn pianoconcert te spelen omdat hij zich niet herkende in de uitvoering. De romancier Kundera wees diverse vertalingen af omdat ze zijn esthetiek geen recht deden. Waar ligt de grens tussen terecht ingrijpen en misplaatste bemoeizucht?

Het antwoord op die vraag valt niet in algemene termen te geven. Of liever gezegd, er zijn meerdere antwoorden mogelijk, die afhangen van de manier waarop je aankijkt tegen literatuur, taal en werkelijkheid. Zelf geloof ik niet in de volledige beheersbaarheid van taal: als de woorden eenmaal op schrift staan, gaan ze hun eigen leven leiden. Overigens is dat een van de hoofdthema’s uit Kundera’s romans: de onvoorziene en ongewilde gevolgen die onze woorden of daden kunnen hebben (en de vergeefse pogingen die we doen om de geest weer in de fles te krijgen). Het is misschien wel zijn persoonlijke paradox dat hij, die dit proces scherper beschrijft dan wie ook, zozeer een illustratie van zijn eigen these is geworden.

Ik mag hem graag, we zijn inmiddels vrij goed bevriend. Met mijn vertaalkeuzes bemoeit hij zich nooit, op mijn vragen geeft hij altijd voorbeeldig helder antwoord. Soms betrap ik hem op een foutje of een inconsequentie. Dan verzucht hij: ‘Waarom zijn niet meer vertalers zo kritisch?’

Martin de Haan