B nam me mee naar het IDFA. Het was een verrassing, en zoals die dingen gaan in een gezin met kinderen, had ik me niet kunnen oriënteren op wát we gingen zien.
Misschien is het beter zo, een mens kan zich dan niet wapenen tegen wat er over hem heen gaat komen, en dat is toch de bedoeling van documentaires: dat het leven van anderen onverdund bij je binnenkomt.
De film was For Sama van Waad al-Kateab, met regie van Waad zelf en Edward Watts.
Waad is journaliste en inwoner van Aleppo. Samen met haar man Hamza (arts) draait ze het enige noodhospitaal voordat de laatste bewoners worden geëvacueerd. De film heet Voor Sama omdat Waads dochter Sama heet, wat hemel betekent.
We volgen het bestaan van het stel, de bombardementen, het leven en de dood in het ziekenhuis, waar op het zwaarste moment van de strijd driehonderd gewonden per dag worden binnengebracht. Hoewel ik er zeker van ben dat we maar een fractie van de gruwelijkheden te zien kregen, was dat meer dan genoeg.
De kijker blijft zitten met de vraag waar wij waren, toen dit allemaal gebeurde. Waarom de wereld niets deed.
Maar de documentaire gaat verder dan dat. De voice over van Waad, gericht aan haar dochter die tijdens de belegering van de stad nog moet leren lopen: het gegeven van een moeder die zich onder die omstandigheden de grote vragen stelt. Over haar leven, dat van haar dochter. De tijd waarin haar kind geboren is.
Er komt een moment dat Waad en Hamza naar Turkije kunnen vluchten, maar ze kiezen ervoor met hun kind terug te keren naar het stukgeschoten hart van de strijd. Een bevriend stel dat ook besloot in Aleppo te blijven expliciteert hun reden: ze willen hun kinderen leren dat je de mensen en plek waarmee je je verbonden voelt niet kunt achterlaten in hun donkerste tijd.
De zaal was stil, leek tien graden warmer dan voor aanvang van de film. De zaal huilde.
Gebroken liepen we naar buiten, waar de zon scheen op het IJ, de hemel leeg was op de wolken na. Áls er een helicopter was geweest dan was die van een hulpdienst, betaald door een regering die in dienst staat van haar burgers. Sama’s helicopters droegen bommen.
We namen de pont en het water waste mijn gedachten, bleekte het duister van Aleppo.
Er waren dingen die gebeuren moesten, kinderen te halen.
Het leven ging door.
________________________________________________
Gilles van der Loo (Breda, 1973) is schrijver en recensent. Hij was redacteur van Tirade en zijn fictie verscheen online en in diverse bladen. Bij Van Oorschot publiceerde hij de verhalenbundel Hier sneeuwt het nooit en de romans Het laatste kind en Het jasje van Luis Martín.
Midden op het fietspad zit een oude vrouw in een rolstoel, bewegingsloos. Ik aarzel, kijk om me heen. Niemand te bekennen behalve deze stille dame. Het is koud. Het is een lange dag geweest. Ik wil naar huis.
‘Mevrouw?’
Adem wolkt uit mijn mond. Ze reageert niet. Ik leg een hand op haar schouder en schud. Geleerd op de BHV-cursus. Ze veert op en kijkt beschuldigend. Alsof ik haar drie kwartier heb laten wachten.
‘Mevrouw, kan ik u helpen?’
Het blijft stil.
‘Kan ik u misschien naar huis brengen?
‘Ja, ja kind. Dat is fijn. Daar, over de brug.’
Ze wijst. Ik zet mijn fiets op slot en duw de rolstoel de stoep op.
‘Ja ja, naar links en dan weer links’.
Ik zet er flink de pas in. Na een minuut of tien slaat de twijfel toe.
‘Waar woont u precies?’
‘Nee, nee. Ik moet naar Dirk’.
‘Dirk?’
‘De Dirk’
Ik schrik. Ze bedoelt de supermarkt. Dat is nog een heel stuk verder. Ik vloek aan de binnenkant van mijn mond. Ja hoor, hang ik de barmhartige Samaritaan uit. Wat nu? Een ijzige windvlaag jaagt door de straat. Een tram raast rommelend voorbij. Ze mompelt iets onverstaanbaars, ik buig naar voren.
‘Ja ja, ieder mens loopt beschadigingen op.’
Hoor ik dat goed?
Een puistenpuber blokkeert de ingang van de winkel en tikt op zijn horloge. Tien uur.
Zij draait de stoel en zegt opgewekt: ‘Dan gaan we naar die blauwe. Appie is ook een leuke mannennaam.’
Ik grijp de handvaten. Niks geen andere winkel, kom op zeg. We moeten terug naar de plek waar ik haar vond. Daar is ze in elk geval op eigen kracht gekomen.
‘Kind,’ zegt ze, ‘je bent steeds achter me. Zo kan ik je niet zien.’
Ze heeft gelijk. Ik stop, loop om de stoel heen en stel mezelf voor.
Zij antwoordt kortaf: ‘Jeanne, oud maar nog steeds een beetje mens.’
Ondanks mezelf en de situatie glimlach ik. We passeren volle vrijdagavondcafés. Uit de huizen gloeit warm licht.
‘Wil je warme chocomel? Ik heb geld hoor.’
Ze neemt Irish Coffee en praat alsof ze een achterstand van jaren heeft.
‘Ik ben onzichtbaar. Niemand identificeert zich met mijn klein gebleven vrouwenleven. Geen film of roman kiest mijn perspectief. Het leven is een pijp kaneel; ieder likt er aan en krijgt z’n deel.’
In mijn fantasie zegt ze dat echt.
Ik wijs op een slagroomdruiper, zij likt haar glas af.
Ze zegt: ‘De waarde van een mensenleven openbaart zich aan het einde. En ik zie nu dat ik het allemaal verkeerd gedaan heb. Van mijn huwelijk tot de opwarming van de aarde.’
Ik denk: ze woont natuurlijk in dat bejaardenhuis aan het begin van het fietspad. We hadden precies de andere kant op gemoeten. En dat is dan de metafoor: ze had de andere kant op moeten gaan. Kom je nu achter.
Berthe Spoelstra (1969) is dramaturg van Frascati Theater. Recent kwam haar debuutroman Schemerland uit (Van Oorschot 2019). Voor Tirade schrijft ze over theater en literatuur.
Wanneer je het gevoel hebt dat je een lullig leven hebt, moet je eens naar de bioscoop gaan. In Ken Loach’s nieuw realistisch drama Sorry we missed you vecht een gezin tegen de terreur van te weinig tijd en te weinig geld. Hij gaat voor een pakketbezorger werken die keihard uitsluitend naar resultaat kijkt. Om het überhaupt te kunnen moet hij een bus kopen. Zijn vrouw levert voor die aanschaf haar autootje in: ze gaat voortaan met het openbaar vervoer naar een grote hoeveelheid mensen die hulpbehoevend zijn en in te weinig tijd thuis verzorgd moeten worden. Intussen managet ze per telefoon hun ontsporende zoon, en jongere dochtertje: ‘eten staat in een bakje in de ijskast, niet wachten tot ik thuis ben, huiswerk maken en gaan slapen, niet op je telefoon.’ Hetzelfde dochtertje doet om 12 uur ‘s nachts voor haar in slaap gesukkelde ouders de tv uit en ruimt de pizzaresten weg.
Een nieuwe dag.
Ken Loach draait zijn heel gewone mensen steeds harder de duimschroeven aan: alles gaat mis. En waarom? Hardwerkende mensen met goede bedoelingen zouden moeten kunnen overleven, maar redden dat nauwelijks. Op de poster vrijwel het enige gelukkige moment in de film. Dochter gaat een dagje mee. Daags erna zegt de pakkettenbaas dat er geklaagd is, en dat dat niet mag. Eenvoudig geluk verboden.
Een zwerver
in memoriam Gaston Couté
Hij ging van jaar tot jaar al minder vragen
als laatste schuilplaats voor den dood;
een heel klein huis, gezien de woningnood
met bloemen in den tuin en beukenhagen.
Daarna een kamer in een buitenwijk
met uitzicht op een vaart of op een akker.
Ook uit dien droom riep hem het leven wakker,
‘t was nog te veel, te redeloos, te rijk.
Bleek dit ook ijdel, deze hoop verloren,
restte hem nog het allerlaatst gebed:
te sterven waar hij werd geboren,
de zolderkamer en het ijzren bed.
Er zijn ten slotte nog de hospitalen
waar men de armzaalgste zwervers binnenlaat.
Maar zelfs dien prijs kon ‘t lot hem niet betalen…
Men vond hem dood, een morgen, langs de straat.
Jan van Nijlen
Vol goede moed maar weer verder. Gelukkig zit het weer een beetje mee. 😉
—
Menno Hartman (1971) is uitgever bij Van Oorschot.
Gaston Couté is een chansonnier die beroerd aan zijn einde kwam. ‘La fin de sa vie allait lui être difficile : la tuberculose, l’absinthe, la privation… Il meurt vingt-quatre heures après avoir été conduit à l’hôpital Lariboisière. Hier een chanson door hem gezongen.
In het begin was er het dorp en het dorp was een wereld. Een vorm van thuis die aan je kleinste veren trok, je dwong er te vertragen, te cirkelen, te dalen.
Aan de westkant van de dijk lagen groene akkers en sloten die de hemel spiegelden, de scherpe lijn van de horizon viel samen met duinen, waarachter de zee.
Wie er een snavel voor had kon geteerde palen ruiken, wier en vette vis, maar de sloten bij het dorp zaten vol modderige voorntjes, en omdat die beesten geen donder zagen was het als jagen in een regenplas.
Ik bleef, sliep en ontwaakte, volgde het draaien van de zon en de sloten voedden me door een winter, een lente, een zomer heen. De herfst kwam weer en ik bleef. Wat ze jaren noemen verstreek.
Een weg van staal en kiezels werd aangelegd en sneed de landerijen ten zuiden van het dorp af; in het oosten naderde de stad. Vanaf mijn tak, die als een spriet begon maar dikker werd en steeds hoger kwam te liggen, keek ik naar de bouw van een terrein van vuur en rook.
Het water in de sloten werd bitter en er zat veel minder vis; bij oostenwind stikte je zowat in de lucht van het terrein, maar mijn tak ging verder de hoogte in en ik sliep en waakte, viste, bleef. De soortgenoten die mijn boom aandeden leken niet gevoelig voor het dorp, en ik merkte dat ik hen steeds minder goed verstond.
Wat ik te vertellen had ging over het dorp en de mensen die er woonden, maar mensen leken hen niet te interesseren. Ze vingen moddervisjes uit mijn sloot, pikten er wat lusteloos aan en vlogen weer op.
________________________________________________
Gilles van der Loo (Breda, 1973) is schrijver en recensent. Hij was redacteur van Tirade en zijn fictie verscheen online en in diverse bladen. Bij Van Oorschot publiceerde hij de verhalenbundel Hier sneeuwt het nooit en de romans Het laatste kind en Het jasje van Luis Martín.
De dagen worden korter en donkerder. Tijd voor een nieuwe verfilming van Jane Eyre, wat mij betreft. De roman die Charlotte Brontë (onder het pseudoniem Currer Bell) in 1847 schreef wordt zeker elke 10 jaar opnieuw bewerkt voor film of televisie. In Nederland heb ik nog geen adaptatie voor theater gezien, daar moest ik maar eens werk van maken. Maar film verzamelt makkelijker, dus niet getreurd. En bij alle verzamelingen geldt: hoe meer, hoe leuker.
De hoofdvraag is uiteraard hoe Jane gespeeld wordt. Is zij speelbal van het lot, zoals Zelah Clarke in de BBC-miniserie in de regie van Julian Amyes uit 1983? Of wordt ze neergezet als een pittige vrouw die ondanks haar slechte perspectieven weet wat ze waard is, zoals in mijn voorlopige favoriet uit 2006 (ook van de BBC). In deze versie, geschreven door Sandy Welch en geregisseerd door Susannah White, speelt Ruth Wilson een bijzonder weerbarstige, bijna boze Jane. Die bovenlip! Alleen al voor de mond van Wilson is deze versie het bekijken waard.
Maar mijn ware guilty pleasure ligt in analyse van de structuur. Hoe zijn de scènes gerangschikt, waar ligt de nadruk? Brontë laat Jane als ik-figuur regelmatig van invoelend naar vertellend schakelen. Hoe zijn die beschrijvende delen in beeld gebracht? Hoe is omgegaan met Janes jeugdherinneringen aan het pleeggezin van tante Reed en de kostschool Lowood?
Tweede op mijn lijst favorieten staat de versie van Robert Stevenson uit 1944. De bewerking van Aldous Huxley maakt ruim baan voor die jeugdherinneringen. Hier zijn de scènes in de wrede kostschool tussen de kleine Jane (Peggy Ann Garner) en Helen (een piepjonge Elizabeth Taylor) sleutelmomenten. De meeste adaptaties raffelen de jeugdherinneringen af. Of laten ze zelfs helemaal weg. Het is inderdaad weerbarstig materiaal, want het haalt de vaart uit het liefdesverhaal. Toch zijn het juist de jeugdherinneringen die het personage van Jane diepgang geven.
Dat brengt me op House of Cards. Heeft even niks met literatuur of jeugdherinneringen te maken, maar des te meer met adaptatie en structuur van fictie. De Amerikaanse Netflixserie startte in 2013 en is een remake van de BCC-serie uit 1990 (ook op Netflix te zien). Bekijk eens de eerste twee afleveringen van de originele Britse versie en daarna de eerste minuut van de Amerikaanse remake.
In het Britse origineel speelt Ian Richardson een bijna toneelmatige en indrukwekkend subtiele politicus. En ook Diane Fletcher als zijn echtgenote heeft een bijzonder weerbarstige bovenlip. Pas halverwege de serie realiseerde ik me dat ik zat te kijken naar een hedendaagse versie van het machtsbeluste, verdorven echtpaar Macbeth. De remake heeft daar slechts 1 scène voor nodig. De Amerikanen verwerpen doelbewust een gouden toneelregel: ‘no play without delay’.
Moraal van het verhaal: elke tijd verdient z’n eigen adaptatie. En het huiswerk voor de komende donkere dagen is niet de volgende ‘original’ binge-watchen maar nieuwe versies van oude, overbekende verhalen herkauwen. Leve de weerbarstigheid!
Berthe Spoelstra (1969) is dramaturg van Frascati Theater. Recent kwam haar debuutroman Schemerland uit (Van Oorschot 2019). Voor Tirade schrijft ze over theater en literatuur.