Ik word wakker tegen zessen, kom voorzichtig overeind om mijn jongen door te laten slapen. Otis de Hond wacht onderaan de kleine trap en hoewel het nog nevelig is, met van die lucht die kil kleeft aan je huid, besluit ik hem meteen maar uit te laten.

Ik neem mijn telefoon mee omdat ik weet hoe mooi de ochtenden zijn. Zoals altijd zal ik een foto voor dit stukje maken. Het licht hoeft zelden bijgesteld.

Toen ik op onze eerste avond hier naar bed ging trof ik Nadim in diepe slaap aan met zijn hoofd op mijn kussen. Zijn eigen bed in de kamer met de pluchen beren leek hij niet eens geprobeerd te hebben.

Hoewel het meestal een recept is voor gebroken nachten, passen we nu prima in één bed. Nadim slaapt diep en kalm, voor mij weegt vooral het besef dat hij straks negen wordt en niet lang meer bij me zal willen slapen.

De pinksterdagen waren we vrij. We lazen onze boeken op strandstoelen in de tuin en Nadim maakte salades voor de lunch, een klusje dat hij zich zonder mijn bemoeienis eigen heeft gemaakt. Van tomaat, komkommer en appel hakt hij grove stukken, maar zijn dressings zijn op smaak en er zit goed veel olie in.

We liepen door de duinen. Groeven naar schelpen aan de vloedlijn, die ik kookte voor het avondeten. Ik maakte een selfie van ons in het licht van een lage zon en Nadim trok geen gekke bekken. Voor het eerst in jaren liet hij een tevreden glimlach vastleggen, zijn donkere sproeten als strooigoed rond zijn smalle neus.

We hebben coronahaar en ik geloof ook dat we stinken. De zee is nog te koud.

Al lijkt het in deze stukjes misschien niet vaak zo: mijn bestaan heeft nadelen. Schrijvers leven in financiële onzekerheid en krijgen nooit voldoende erkenning voor hun werk, maar terwijl Otis voor me uit draaft in deze nevel die van bosjes verre bergen maakt, besef ik dat ik bijna alle dagen van mijn jongens leven zelf heb meegemaakt.

Op aanraden van mijn mede-redacteur Marko las ik Het hout (2014) van Jeroen Brouwers (1940). In een gesprek over diens laatste roman Cliënt E. Busken (2020), waar ik een essay over schreef voor Hollands Maandblad, prees hij het boek als het toonbeeld van Brouwers’ Spätstil. 

Edward Said (1935-2003) wijdde zijn laatste boek, On Late Style. Music and Literature Against the Grain (2006) aan kunstenaars die hun stijl in de slotfase van hun leven radicaliseerden, en schreef daarover het volgende: ‘I’d like to explore the experience of late style that involves a nonharmonious, nonserene tension, and above all, a sort of deliberately unproductive productiveness going against…’

Al op de tweede bladzijde van deze roman trof ik zo’n non-harmonieuze, explosieve beschrijving, die duidelijk verwant is aan de (nog latere) zintuigelijke wildheid van Cliënt E. Busken:

‘Nauwelijks lente en het is al etmalen zo agressief heet alsof mijnheer broeder zon woede uitbraakt. Vlammende hitte als kokende kots, die overal doorheen dringt, zelfs door de muren van de gewoonlijk koele, zelfs kille kapel.’ 

Het hout is het koortsige relaas van Eldert Haman, een zesentwintigjarige leraar Duits die schijnbaar argeloos de Franciscanen is ingerold. Eerst reed hij op een racefiets en las hij boeken (‘Heinrich Böll. F. Scott Fitzgerald en William Faulkner. Albert Camus. Simon van het Reve.’), maar nu slijt hij zijn dagen onwillig in een corrupte Limburgse kostschool: ‘Van seconde naar seconde. Volgende seconde. Weer een volgende. Weer een. Wat ben ik met mijn leven aan het doen.’ 

De broederorde lijkt buiten de geschiedenis te staan, maar op basis van enkele opmerkingen over de Watersnoodramp kun je vaststellen wanneer het verhaal precies speelt. Ook referenties aan Dick Bos en Snip en Snap helpen de lezer op weg. Een van de flashbacks valt zelfs te dateren aan de hand van een literaire verwijzing: Eldert heeft op dat moment de recent verschenen debuutroman van Willem Frederik Hermans (1921-1995) in handen, Conserve (1947). Een sympathiek saluut aan een bewonderde voorganger.

Het centrale thema van dit boek is lafheid. Eldert en zijn medebroeders zijn op de hoogte van het vuige kindermisbruik dat in het internaat geschiedt, maar niemand durft er iets van te zeggen. Als een van de mishandelde kinderen met een vriend een pact sluit om te vluchten, mislukt de poging omdat de ander toch niet durft. Eldert leert buiten, in het dorp, de liefde kennen, maar kan maar niet besluiten of hij de orde werkelijk verlaten wil. 

De euforische slotpassages, waarin Eldert zijn habijt afwerpt en de orde met een stoet kinderen verlaat, ervoer ik dan ook als een weldaad. Laat of niet, Jeroen Brouwers blijft hiermee geheel in stijl: via de taal vertrapt hij heilige huisjes, en sloopt hij de muren die het individu indammen. 

Wanneer je een paradox probeert door te denken, voelt het alsof je geconfronteerd wordt met een knoop die je niet kunt ontwarren. ‘Deze zin is onwaar.’ Je volgt de draad, probeert het uiteinde te vinden, merkt dat je terug bent gekomen waar je begon – een taak die zich als mogelijk voordeed blijkt onuitvoerbaar. Je ervaart een bijna pijnlijke spanning, een soort behoefte om te schreeuwen of ergens hard in te knijpen, die aanhoudt tot je het opgeeft. Je geeft het op omdat je beseft dat het onmogelijk is om de paradox uit te denken, dat het niet zal helpen om harder te proberen – de kluwen heeft geen uiteinde. Het is een gordiaanse knoop.

Blaise Pascal probeert in zijn Pensées (1670), een wanordelijke en postuum uitgegeven verzameling filosofische bespiegelingen, na te denken over de relatie tussen bewustzijn en materie. ‘Ooit zal ik niet meer in deze wereld zijn.’ Op het eerste gezicht lijkt dit een eenvoudige en misschien zelfs triviale gedachte, maar als je er doorheen probeert te denken blijkt er een knoop in te zitten. We hebben enkel toegang tot de wereld via ons bewustzijn, dus hoe zouden we ons de wereld ontdaan van dit bewustzijn kunnen voorstellen? Pascal schrijft:

De mens is niets dan een rietstengel, het zwakste in de natuur; maar hij is een denkende rietstengel. Het universum hoeft zich niet geheel te bewapenen om hem te verpletteren: een pluim rook, een druppel water volstaat om hem te doden. Maar als het universum hem zou verpletteren, dan zou de mens nog steeds nobeler zijn dan zijn doder, omdat hij weet dat hij sterft, en weet heeft van het overwicht dat het universum over hem heeft, terwijl het universum daar niets van weet.

Pensées, fr. 347

Ons bewustzijn bestaat bij de gratie van materie: het woont erin en is er voor zijn voortbestaan waarschijnlijk van afhankelijk. Maar tegelijkertijd kunnen we niet ontkomen aan het idee dat dit parasitaire epifenomeen ergens wezenlijker of fundamenteler is dan de materiële wereld, die we immers alleen maar via het bewustzijn kunnen vatten. Aan de ene kant is Pascal een trotse filosoof; aan de andere kant is hij een nietig, breekbaar wezen. In de mens zijn materie en bewustzijn gordiaans verknoopt.

Een paar weken geleden (het was de dag voor Pasen, het kersenboompje in mijn tuin stond in bloei) sloeg ik, na ’s ochtends een paar pagina’s Pascal te hebben gelezen, in de middag de felroze debuutbundel van Hans Faverey op. Ik vond het volgende gedicht:

Rietmens: is

al verstijfd; de kubus:

afgeglansd. De terugweg
naar het gordiaanse dorp wordt
net afgegrendeld–. Arpeggio’s

van korte duur, echo’s,
rillingen, rook:

uit; over.

Gedichten (1968)

Soms heb je voor de poëzie van Faverey een sleutel nodig, het uiteinde van een draad die je een weg door het labyrint kan tonen. Volgens mij kan het niet missen dat het bovenstaande gedicht met de gedachte van Pascal speelt. ‘Ooit zal ik niet meer in deze wereld zijn.’ De rietstengel verstijft al: het materiële bestaan is van korte duur, en het nietige lichaam kan worden verpletterd door iets kleins als een rookpluim, een druppel water, een rilling, een echo, een reeks van korte klanken. Het einde is in zicht (uit; over): de stengel breekt, en het denken houdt op. Het gedicht breekt af, en daarmee ook de gedachte.