Volgens de Andalusische denker Avempace (1085-1138) is vrijheid een voorwaarde voor geluk. De Britse denker Timothy Garton Ash haalt in zijn alomvattende werk Free Speech. Ten Principles for a Connected World Nina Simone aan, zij zingt:

I wish I knew how
It would feel to be free
I wish I could break
All the chains holding me
I wish I could say
All the things that I should say
Say ’em loud say ’em clear
For the whole round world to hear

Rusland kent een lange traditie van tirannen en dictators. De laatste in die reeks is Poetin, die is gestopt te doen alsof hij nog enig fatsoen heeft, en een absoluut heerser is geworden die alle oppositie uitsluit. De angst die Poetin voelt voor oppositieleider Aleksej Navalny is bijna voelbaar. Een staat functioneert niet als er geen controle op de macht is. Als de macht alle tegenstand monddood maakt is dat slecht voor het hele land, voor alle inwoners. Je kunt het over veel staatsrechtelijke zaken oneens zijn, maar dit is een wet: fatsoenlijk bestuur faciliteert oppositie.

De afgelopen weken is er op de uitgeverij hard gewerkt aan het boek De boom van de hoop. Navalny in de traditie van onrecht in Rusland. Het boek doet drie verschillende dingen. Het laat deskundigen aan het woord over wat er aan de hand is met Navalny en, bij uitbreiding, in Rusland: Hubert Smeets, Egbert Myer, Hella Rottenberg, Sergei Guriev, Mikhail Kazakchov en Michel Krielaars spreken zich er ferm in uit. Daarnaast scharen schrijvers als Arnon Grunberg, Maxim Osipov, Sana Valiulina en Lev Rubinstein zich onder hen die het vrije woord krachtig ondersteunen.

Uitgeverij Van Oorschot heeft een traditie waar het ondersteuning van het vrije woord aangaat. De Russische Bibliotheek is ontstaan uit de gevoelde noodzaak de grote negentiende-eeuwse schrijvers onder de beperkende redactie van de communisten uit te halen. Later voegden wij daar nog grootheden als Daniil Charms, Isaak Babel, Andrej Platonov en Boris Pasternak aan toe. Schrijvers die leden onder de dictatuur. Karel van het Reve zette zich in zijn tijd al in voor Russische dissidenten als Andrei Amalrik en Anatoli Martsjenko. In deze bundel wordt ook deze historische band gelegd, met teksten van Van het Reve, Martsjenko, Daniil Charms, Osip Mandelstam, Alexander Solzjenitsyn en Varlam Sjalamov. De onderdrukking van Navalny staat in een traditie die bestreden werd en wordt.

En tenslotte bevat de bundel teksten van Navalny zelf, die de moed heeft te spreken waar het echt levensgevaarlijk is dat te doen.

Dit boek was er niet geweest als vertaler Yolanda Bloemen het idee niet had gelanceerd en ze er zich er niet zo compleet voor had ingezet. De opbrengst van het boek gaat naar een Russische organisatie die zich inzet voor politieke gevangenen. De titel is ontleend aan een verhaal van Sjalamov, ook in deze bundel te lezen, dat de Russische dwergden tot symbool van de hoop maakt. Het boompje lijkt dood in de lange strenge Russische winters, maar verheft zich op miraculeuze wijze, en leeft…

Verspreid de hoop! Schaf dit boek aan bij uw boekhandel en noem de naam Navalny, tegen elke poging die te verzwijgen in. Navalny moet vrij!

In de periode dat ik in Jakarta woonde (1982-1990) kwamen er diverse delen uit van Pramoedya’s tetralogie Aarde der mensen. Ik ging dan altijd zo snel mogelijk naar de eerste verdieping van het winkelcomplex Pasar Senen, waar uitgeverij Hasta Mitra een boekwinkel had. Dan kocht ik meerdere exemplaren, voordat het boek wegens zijn vermeend marxistisch-leninistische strekking zou worden verboden; dit gebeurde vaak al na enkele weken. Pramoedya was soms bitter over de geringe verspreiding van zijn boeken in Indonesië: ‘Het is als schrijven in het zand.’ In Maleisië konden zijn romans echter ongehinderd verschijnen en die exemplaren werden door zijn aanhangers ook in Indonesië verspreid.

Mijn contract met het Ministerie van O&W liep af in augustus 1990 en ik verliet Indonesië, maar een klein jaar later was ik terug op uitnodiging van Novib[1]. Samen met regisseur Wil van Neerven van de IKON bracht ik een hele dag door in het gezelschap van Pramoedya en diens uitgever Joesoef Ishak (1928-2009), ook een voormalig politiek gevangene.

Ik interviewde Pramoedya met het oog op het festival Indonesia Nu, dat in september 1991 werd georganiseerd door Novib en het Koninklijk Instituut voor de Tropen. Het gesprek vond plaats op vrijdag 26 juli, in Pramoedya’s studeerkamer. Wil van Neerven werkte samen met twee Indonesische cameramannen van wie de namen niet bekend mochten worden. Aan het einde van elke band brak even de spanning die zich langzamerhand had opgehoopt. Mijn uitwerking van het interview is samen met een essay van August Hans den Boef over de Buru-tetralogie terechtgekomen in een boekje van uitgeverij De Geus, dat in 1991 in grote oplage verscheen. In 2008 publiceerde uitgeverij Komunitas Bambu in Jakarta een Indonesische vertaling. 

Op de eerste avond van het festival Indonesia Nu werd de documentaire ingeleid door Rudy Kousbroek (1929-2010), die ook in de montage van het portret figureerde met commentaar op Pramoedya’s leven en werk. Kousbroek had op 24 november 1987 met Pramoedya kennisgemaakt. Ik had hem en de dichter Remco Campert begeleid op het grillige taxiritje naar Pramoedya’s woning. Het was een hartelijke ontmoeting: toen het tot Pramoedya was doorgedrongen dat de man tegenover hem Rudy Kousbroek was, sprak hij verheugd zijn naam uit en omhelsde hem. Remco maakte een foto van hun ontmoeting, die gewoonlijk wordt afgedrukt met de vermelding ‘rond 1990’, maar het was in het Multatuli-jaar, 1987, toen beide schrijvers waren uitgenodigd voor een congres van de afdeling Nederlands op de nieuwe campus van de Universitas Indonesia in Depok.

In mei 1998, na het aftreden van president Soeharto, werd Pramoedya’s stadsarrest opgeheven. Hoewel zijn uitreisverbod nog niet was opgeheven, lieten de autoriteiten hem vertrekken omdat de Amerikaanse overheid hem officieel had uitgenodigd. Na een maand in de VS bezocht hij Nederland en Frankrijk. Op 19 juni 1999 ontving hij in Parijs de onderscheiding Chevalier de l’Ordre des Arts et de Lettres. Hij was samen met zijn vrouw Maemunah Thamrin gekomen.

Ik was vanuit Straatsburg, waar ik toen doceerde, naar Parijs gegaan om hen te ontmoeten en dit heuglijke moment mee te maken. Ik logeerde bij de dichter Sitor Situmorang (1924-2014) en zijn tweede vrouw Barbara Brouwer, die als diplomaat op de Nederlandse Ambassade werkte. Wij namen de metro naar de Maison des Écrivains, waar Pramoedya de versierselen kreeg opgespeld. Omdat hij nogal doof was, klonken de woorden van de Indonesisch-Franse tolk galmend door de zaal. In zijn dankwoord trok Pramoedya een parallel tussen de Franse en de Indonesische Revolutie.

Na de ceremonie werd hij bestormd door journalisten, ook uit het buitenland, die speciaal voor deze gelegenheid naar Parijs waren gekomen. Op een vraag of hij het niet jammer vond om de verkiezingen in Indonesië, die rond die tijd werden gehouden, te moeten missen antwoordde hij dat deze verkiezingen voor hem geen betekenis hadden, want degenen die ze hadden uitgeschreven behoorden nog steeds tot het oude regime, dat van de Nieuwe Orde (de Orde Baru, of Orba). Pramoedya geloofde niet erg in de geproclameerde Reformasi en zou later spottend naar het nieuwe regime verwijzen als de Orbaba: de nieuwe nieuwe orde.

Na de Franse plechtigheid reisden Pramoedya en zijn vrouw nog door naar Duitsland. Ik heb hen na Parijs niet meer gezien. Pramoedya overleed op 30 april 2006 aan complicaties veroorzaakt door zijn suikerziekte. Zijn vrouw stierf op 8 januari 2011. 

[1] sinds 2006 Oxfam Novib

Biedt het binnenlandse krachtenveld in Turkije voldoende borg voor concentratie van macht? (3)

De centrale vraag in deze reeks is: hoe komt het dat de binnenlandse politiek Erdogans AKP de ruimte biedt voor concentratie van macht? In de vorige blogs heb ik twee factoren behandeld: de oppermachtige rol van de staat in de democratische driehoek, en het belang van patronage om van oudsher kiezers aan politieke partijen te binden. In dit blog sta ik stil bij de twee andere factoren, onschendbaarheid van de staat en de leiderschapscultus, die verklaren waarom Erdogans partij al 19 jaar ononderbroken aan de macht is gebleven.

De onschendbaarheid van de staat ligt besloten in de verheven statusdie de Turkic (Turkssprekende) volkeren aan de staat toedichten. De eerste sporen hiervan gaan terug tot de zesde eeuw na Christus, toen de Turkic volkeren Centraal-Azië bevolkten en nog niet massaal op de islam waren overgegaan. Het ging om een onschendbaarheid die niet ter discussie mocht worden gesteld. Men dichtte de staat immers een heilig karakter toe, dat omgeven was door diverse mythen en koste wat kost behouden moest blijven. Deze traditie leeft heden ten dage nog steeds en bewijst van tijd tot tijd haar kracht bij actuele kwesties zoals de terreurbedreiging door de PKK en ISIS.

De sociologische lijn die loopt van gezin en gezinshoofd (vader) naar stam en stamhoofd ligt tevens aan de basis van de verheven status van de staat voor de Turkic volkeren. De staat is één groot gezin en heeft de taak van het gezinshoofd overgenomen: hij beschermt de gezinsleden én mag ze straffen en belonen, het liefst op een rechtvaardige manier. De uitdrukking Devlet Baba (Vader staat) is in de Turkse politieke jargon stevig verankerd. 

Het Turkse verleden staat vol voorbeelden waarbij machthebbers de verheven status van de staat gebruikten ten gunste van hun bewind, hetzij door te benadrukken dat zij de staat van de ondergang hadden gered, hetzij door te beweren dat de voortgang van de staat in het geding was. In het geval van Erdogan zien we beide: toen hij in 2002 met een absolute meerderheid aan de macht kwam zei hij dat hij een ruïne had overgenomen. Dat was terecht: een jaar eerder had een ongekend grote crisis de inwoners van het land zwaar getroffen en een lege schatkist achtergelaten. Erdogan bleef daarna, gedurende acht jaar van zijn bewind, trouw aan een hervormingsprogramma dat Turkije een voorspoedige economie bezorgde en hemzelf in binnen- en buitenland veel krediet bracht.

Gedurende de laatste tien jaar, terwijl het slechter gaat met de economie, zeker in verhouding tot wat hij heeft beloofd, houdt hij het volk voor dat de Turkse staat (en natie) verwikkeld is in een overlevingsstrijd. In een land waarvan de meeste inwoners het Verdrag van Sèvres[1] en de opdeling van Anatolië in hun geheugen hebben geprent, vindt dit nog altijd gehoor.

Allianties
De afgelopen twee jaar is de aanhang van de AKP in snel tempo geslonken. Als gevolg van de dalende inkomsten van de staat door de aanhoudende recessie, en het verlies van de grootste steden aan de oppositiepartijen – de CHP en de IYI – bij de laatste burgemeestersverkiezingen, heeft patronage zijn grenzen bereikt. Voorts maken de stijging van het opleidingsniveau van de bevolking, en de afnemende steun voor islamisering onder de jeugdige aanhang van de AKP, de manoeuvreerruimte van Erdogan steeds kleiner.

Velen houden het erop dat alleen zijn leiderschap de AKP nog staande houdt. Erdogan is er met zijn charisma in geslaagd de leiderschapscultus die in de Turkse cultuur ingebakken zit negentien jaar levendig te houden. Dit is geen van zijn voorgangers gelukt, met uitzondering van Atatürk, de stichter van de Turkse Republiek.

De leiderschapscultus is eveneens verbonden met staatsvorming en de mythen eromheen. De geschiedenis van de Turkic volkeren kent veel voorbeelden waarbij een stamhoofd opstaat en het volk in nood van ondergang redt, of het bevrijdt van het juk van heersers. De volgende stap is het vormen van een staat, als het belichaamde symbool van onafhankelijkheid. De laatste leider die in dit stramien past is Atatürk. Hij erkende het Verdrag van Sèvres niet en bevrijdde het land na een onafhankelijkheidsoorlog tegen de geallieerden en het Griekse leger.

De invoering van het presidentiële systeem twee jaar geleden, waarbij de president rechtstreeks door het volk kan worden gekozen en Erdogan de eerste president werd, heeft in de Turkse politiek een totaal nieuw fenomeen ingeluid: allianties. Omdat geen enkele partij in staat is 50% van de uitgebrachte stemmen te halen is krachtenbundeling tussen de politieke partijen noodzakelijk geworden. Bijna 90% van het electoraat is verdeeld tussen twee gelijkwaardige kampen.

Of de alliantie die de AKP met de rechtse Nationale Bewegingspartij (MHP) is aangegaan Erdogan bij de eerstvolgende presidentsverkiezingen in 2023 opnieuw aan de macht helpt is maar de vraag. Hij heeft de steun van de Koerdische HDP nodig. De samenwerking met deze partij heeft hij in 2015 vanwege haar banden met de PKK verbroken. De alliantie van de twee oppositiepartijen heeft eveneens de steun van de HDP nodig, maar wil om dezelfde reden als de AKP niet openlijk met deze partij in zee gaan. De HDP neemt niet openlijk afstand van de PKK-terreur. De oppositiepartijen zijn om deze reden bang een deel van hun aanhang van zich te vervreemden.

De komende twee jaar zal blijken of het Turkse politieke systeem zich uit deze impasse, die gepaard gaat met voortdurende polarisering, zal kunnen redden.

De foto is van het Mausoleum van Atatürk. Atatürk (letterlijk: de vader der Turken) ligt hier begraven en zijn graf wordt nog altijd dagelijks bezocht door Turken. Op zijn sterfdag (10 november) ligt om 9.05 het hele land een minuut lang stil.

[1] Het Verdrag van Sèvres was een van de verdragen die de geallieerden na de Eerste Wereldoorlog sloten met de verslagen landen, waaronder Turkije.