Drie jaar werk ik nu in Café De Druif; twee personeelsuitjes gingen aan mijn neus voorbij omdat die steeds in schoolvakanties vielen. De gemiddelde leeftijd van het personeel is zesentwintig – niemand heeft kinderen of schoolvakanties.

Voor ik bij de Druif begon had ik geen kloof verwacht tussen mezelf als vijftiger en jongere collega’s. Misschien dacht ik dat ik bij de tijd gebleven was omdat ik een paar jonge vrienden heb, maar die vrienden zijn allemaal schrijver en dus feitelijk mild depressieve bejaarden in nog jeugdige verpakkingen.

Het meest opvallend was de kloof als er ouders van collega’s langskwamen. Vaak bleken die even oud als ik, in sommige gevallen jonger.

Maar als je samen achter een bar staat dan praat je veel; er was geen onderwerp waarover ik niet mee kon lullen. Vaak besefte ik na een tijdje pas dat issues als afstuderen, stageplekken, woningstress, prille relaties en het verbreken daarvan voor mij vijfentwintig jaar in het verleden lagen.

Er bleek het een en ander bij te leren op het vlak van humor. Wat nu leuk is en wat niet. De gebruikte afkortingen in appgroepen.

Ik ben gestopt met uitleggen dat mijn ouders boomers waren; dat ik dus geen boomer kan zijn; dat boomer komt van babyboom, de geboortegolf vlak na de oorlog. Ik leg het hier toch nogmaals uit, wat me een mansplainer maakt – ook al vind ik dat mansplainen mede ontstaat doordat vrouwen niet tijdig aangeven wat ze al weten.

Dit jaar werd er rekening gehouden met de schoolvakantie. Ik mocht mee op uitje; het werd het meest persoonlijke tot dusver, plus overnachting in een familiehuis van een van de eigenaren.

Ze kookten voor ons, we deden speurtochten op de hei en plukten paddestoelen. Er waren spelletjes bij de haard en later volgde mijn favoriet: dansen in de woonkamer rond een net te kleine speaker.

Ik hield het vol tot halfvier dankzij de muziek van Tarkan, maar vooral gedreven door hoe dol ik ben op thuisfeestjes. Ik bleek zeker niet de enige die van thuisfeestjes houdt. Toen het tijd was voor het overhandigen van ons cadeau aan de eigenaars, kreeg ik de speech in de schoenen geschoven.

Ik zei dingen over de sfeer, over hoe de eigenaren een team wisten aan te trekken dat bestond uit mensen met wie ik te allen tijde een avond uit zou willen. Terwijl ik praatte voelde ik hoe waar het was: ergens in de afgelopen maanden was er iets verschoven. Ik had met elk van deze twintigers een bandje opgebouwd, was dat hele zelfbewuste in het contact met hen verloren.

Op mijn veldbed op de smalle overloop waar Jasha en ik sliepen, mijmerde ik nog wat. Mijn ouders kwamen voorbij: hoe stil hun leven was geworden bij het wegvallen van tijdsgenoten; hoe er in hun laatste jaren op de kleinkinderen na zo weinig nieuws voor hen gebeurd was.

Terwijl mijn ogen dichtvielen nam ik me voor nog heel lang bij Café De Druif te blijven werken.

Bijna elk jaar is onze jongen jarig in de herfstvakantie. We zijn dan in Normandië, in een huis met een haard in de woonkamer en grasland voor de deur waar bonkige paardjes grazen. We wandelen er veel, ik koop voorraad op de markten en kook voor onze familie. Een man of tien, met kinderen en honden.

Nadim loste raadsels van twee heksen op (Ada en Lou van 8 en 6, groen geschminkt en met zeewier als haar) en bevocht de Duistere Ridder met een houten zwaard dat de heksen hem gegeven hadden.

Daarna werd hij samen met zijn opa door De Koetsier naar het Donkerbos der Verloren Herinneringen gereden, waar hij van elk vakantiejaar een cruciale herinnering moest hervinden om de verstopplek van de schat te kunnen achterhalen.

Dat van die Verloren Herinneringen had B bedacht, en het pakte heel mooi uit omdat hij een aantal dingen écht bleek te zijn vergeten.

Hoewel deze nachten de voorgaande jaren een heus overgangsritueel leken omdat ze op de rand waren van wat hij aankon, leek dat nu niet meer het geval. Met luchtig enthousiasme hervond Nadim zijn herinneringen, en kwam erachter dat de schat in een dakloze ruïne achter de dorpskerk te vinden zou zijn.

Een verjaarstaart wachtte daar in een gotisch boogje – achter dat boogje, tussen brandnetels en doornstruiken, wachtte ik.

Ik hoorde ze naderen: de stem van mijn zoon die de afgelopen maanden zoveel dieper is geworden, zijn passen even zwaar als die van zijn opa. Toch twijfelden ze even bij de ingang.

Niemand wil een aardedonkere ruïne achter een begraafplaats in. Hun passen lichter nu, de stemmen zachter. Met het zaklampje van zijn telefoon bescheen Nadim de ruimte.

‘Daar!’ riep hij.

‘Voorzichtig,’ zei zijn opa nog.

Maar hij had de doos al te pakken; meteen kwam ik overeind ondanks de doornstruiken die zich in mijn broekspijpen hadden gehaakt, en schreeuwde zo ijselijk als ik kon.

Nadim schrok wel, maar moest ook heel hard lachen; daarna liepen we terug naar het huis. Alleen opa was wat stil geworden.

‘Gilles,’ zei bij het tuinhek, toen Nadim met zijn doos taart de keuken in gelopen was. ‘Ik schrok echt héél erg.’

Ik haastte me met flinke wind tegen naar het station. Terwijl ik zwoegend op de pedalen stond schoot me de titel van een gedicht van Obe Postma (1868-1963) te binnen: ‘Mei de auto nei de trein’ (Met de auto naar de trein), dat hij in 1927 publiceerde. De opeenvolging van de twee vervoersmiddelen, en vooral het feit dat je het ene gebruikt om bij het andere te geraken, werkt – bij mij in ieder geval – op de lachspieren. Het heeft bovendien iets absurds, alsof het het begin is van een lange reeks: met de auto naar de trein, met de trein naar de bus, met de bus naar de fiets, met de fiets naar de pont…

De ervaring die Postma in het gedicht te boekstelt zal voor hem ook bijzonder bevreemdend zijn geweest. Hij beschrijft een van zijn eerste ritjes in een auto. (De tweede regel: ‘Wy wienen net sa moedich, rju dingen joegen ús soarch.’ (In de vertaling van Jabik Veenbaas: ‘Echt opgewekt waren we niet, tal van dingen bezwaarden ons’.)) Ik stel me de oude man, met zijn snor en baardje voor, op de achterbank van zo’n grote open auto, hand aan zijn hoed, terwijl de wagen over de kronkelige weggetjes stuift.

            En foarby fleagen de húskes dy’t ik sa goed koe.

            En foarby de pleatsen dy’t ik sa goed koe

            (En voorbij vlogen de huisjes die ik zo goed kende.

            En voorbij de hoeven die ik zo goed kende

            Vert. Jabik Veenbaas)

De weilanden lijken leeg, de boerderijen en huizen verlaten. Hij rijdt te snel aan ze voorbij om zijn ogen goed de kost te geven en mensen en dieren te ontdekken (denk ik). De auto zet hem wel precies op tijd af voor de trein van 11 over 11.

Ik heb lang vermeden het verzameld werk van Postma open te slaan. Hij leek me wat oubollig en saai, en ik weet niet zo goed waarom ik dat dacht, misschien lag het aan zijn uitstraling op foto’s, of de manier waarop men hem altijd bewierookte. Postma is een bijzondere figuur in de Friese literatuur. De oud-natuurkundige, die zich na zijn pensioen tot belangrijk dichter en historicus ontwikkelde, behoorde niet tot een van de literair-politieke stromingen in zijn tijd (hoewel velen hebben geprobeerd hem als aanhanger van hun gedachtegoed te presenteren) en werd over de gehele linie bewonderd. En waar het dichtwerk van tijdgenoten zoals Douwe Kalma, Pieter Jelles Troelstra, Anne Jousma en dat van mijn overgrootvader na hun dood in de vergetelheid raakte, vinden de gedichten van Postma ook na zijn dood nog weerklank. Sterker nog, in 2005 verscheen er een vermeerderde en herziene uitgave van zijn verzameld dichtwerk uit 1978, en ook werd hij pas na zijn dood in het Nederlands taalgebied opgemerkt. Om een paar voorbeelden te geven: in 2018 merkt Martin Reints in De Groene Amsterdammer op dat voor hem Postma ‘een van de grootste dichters van Nederland’ is. Drie decennia eerder schreven Ed Leeflang en Fokke Plat in Maatstaf (1983) al dat volgens hen Postma een ‘dichter van Europees formaat’ is. Geert Mak nam een gedicht van Postma op als motto voor zijn boek Hoe God verdween uit Jorwerd.

Op een avond besloot ik dat ik toch een keer zelf een mening over hem moest vormen en trok het verzameld werk uit de kast. Oubollig was het hier en daar natuurlijk wel. Saai niet. Het was juist verrassend grappig: 

            Goethe die in reis nei Italië en Rilke nei Ruslân,

            En as in oar minske kamen hja werom.

            Ik haw op myn âlde dei nei Harns ta west[.]

            (Goethe maakte een reis naar Italië en Rilke naar Rusland,

            En als een ander mens kwamen zij terug.

            Ik ben op mijn oude dag naar Harlingen geweest[.]

            Vert. Jabik Veenbaas)

En bijtijden ontroerend: ‘As ik opdroegen wurd sil der net – as by Slauerhoff – in jong feintsje fan fieren te gûlen stean’. (In de vertaling van Veenbaas: ‘Als ik uitgedragen word zal er niet – zoals bij Slauerhoff – verderop een jong baasje staan te huilen’.) Vooral in de gedichten uit zijn latere jaren weet hij die zelfspot en die melancholie mooi met elkaar te verweven.

Rustig, zoals in het autogedicht, was het in de stad absoluut niet. Bussen, fietsers, fatbikes, geen lege weilanden of verlaten boerderijen. Toch was ik precies op tijd voor mijn trein.

Gezwicht ben ik, wist je dat wij varensmannen, de taal van de molenaars verstaan? Het is dan wel een andere taal, een landtaal maar de molenaars leven nu eenmaal ook van de wind. Met veel wind reven ze net als wij maar het minderen van de zeilen heet bij hen zwichten. Wat ik qua taal eigenlijk nog veel mooier vind. Nu ben ik dan aan het zwichten, het seizoen zit er op, de schepen zijn thuis en ik sta niet meer in weer en wind, maar zit in de roef, schrijf het allemaal op.

Toen we een groep molenaars aan boord hadden aan het begin van het jaar keek ik eens goed naar de verweerde koppen en kwam er achter dat ze niet zoals zeelui de zee in hun ogen hadden maar bij elke windvlaag keken ze wel op naar boven. Ze hadden net als schippers een bepaalde automatische reactie bij elke windvlaag, ze wisten net als wij dat je de wind van nu moet gebruiken, moet reageren en improviseren. Ze figureerde net als wij in het theaterstuk van de wind.

En nu ben ik gezwicht, nog niet opgedoekt maar gezwicht, kijk nog wel omhoog bij windvlagen maar zit bij de houtkachel, wacht op de volgende trektocht die komen gaat. Ons oude schip heeft het aardig gehouden van de zomer. Bij de vuurtoren van Workum waar we verwaaid lagen van de zomer kwamen we de oude schipper Cees tegen. Hij sprak in de avond bij een olielamp: je moet je aan het eind van elk seizoen afvragen ‘is het schip goed voor mij geweest? Dat is heel belangrijk dat je dat blijft doen’. Hij had een handje stro boven in de mast geknoopt: schipperstaal voor ‘mijn schip staat te koop’. Zo ver was het voor mij nog lang niet. Er zouden nog heel wat seizoenen volgen maar het was wel de laatste zeiltocht van het seizoen.

We voeren van Zierikzee naar Middelburg. Na op de fok vanaf de Zeelandbrug door het Engels Vaarwater over de Schelde te zijn gestoven, draaiden we de zandkreek op. Over de marifoon wensten we de post een goede winter en keken nog eenmaal om over de Schelde. Een winters strijklicht scheen over de platen die met de vloed nu snel onder zouden lopen. Het Veerse Meer was leeg. De grasdrogerij bij Kortgene spuwde haar rook uit, met de Noorderwind kwam de zoete weeïge geur over het water aanwaaien, net toen we de hoek van Wolphaartsdijk om voeren. Hoog aan de wind kruisten we langs de Middelplaten. We noemde dit altijd de eilandjes van Ruben. Veel was er niet, ze hadden de dixi’s al weggehaald. De eilandjes waren leeg nu net als de kleine vluchthaven van Geersdijk. Op de dijk in de najaarszon fietsten twee bejaarden en in het zuiden zagen we de industrietorens van het Sloegebied, die wereld draaide nog wel door. Wat verder in het Noordwesten zagen we nu de toren van Veere boven de oude zeedijk uitsteken. Vogels vlogen op boven de oude slikken en aan het geluid van de ganzen kon je horen dat ze binnenkort weer zouden trekken, het was onrustiger dan normaal.  Op een oude tonnenlegger waren ze bezig de kleine tonnetjes weg te halen voor de winter. Op de kraan hadden ze de radio aan staan, we zeilden vlak langs. Twee mannen in overall staken hun hand op terwijl de derde verder ging met het afspuiten van de tonnen. Verder geen andere schepen. In de hoek van Oranjeplaat lieten we de zeilen zakken en motorden het laatste stuk naar de Veerse Sluis. Ook hier waren ze er in geslaagd wanstaltige villa’s aan het water neer te zetten. Ook hier waren al de gordijnen dicht. Net voor Veere draaiden we het kanaal van Walcheren op. ‘Alweer een dag meester, ja mijnheer al weer een’. Toen we de kleine sluis uit kwamen zagen we al snel de torens van Middelburg. Koeien liepen nog op de lage dijkjes en op het jaagpad liep een vrouw met hond met ons op. Ik zag nu de mast van ons andere schip, legde de trossen klaar. Eenmaal de hoek om zag ik de rook uit de schoorsteen komen in een verder lege haven. Het schip was goed voor me geweest besloot ik.  

Aan het eind van de film Der Untergang (2004) spreekt in de bunker onder de Rijkskanselarij Adolf Hitler zijn generaals toe. De Russen zijn al in Berlijn en Hitler perst er nog een paar bevelen uit. Hij houdt zijn handen op de rug en wij zien iets wat de generaals níet kunnen zien: de handen van der Führer trillen heftig, met moeite probeert hij de tremor te onderdrukken.

Iedereen die deze filmscène ziet zal een secondelang denken ‘Ach God, die arme man.’ Een flits van mededogen met Adolf Hitler.

Dat is waar literatuur, maar zeker ook film, toe in staat is: medelijden met een klootzak.

*

Ik schreef het scenario van de tv-serie De Kroon (2005, VPRO) over het huwelijk van Willem-Alexander en Máxima. De vader van de bruid – Jorge Horacio Zorreguieta – mocht niet bij de huwelijksvoltrekking aanwezig zijn omdat hij deel had uitgemaakt van een misdadig regime in Argentinië 1976-1981.

Nederland werd geacht vader Zorreguieta te haten, maar ik was al snel van plan hem zijn tremormoment te gunnen. Maar eerst:

Premier Wim Kok heeft in het Torentje oud-minister van Buitenlandse Zaken Max van der Stoel ontboden. (Alle volgende dialoogteksten zijn sterk ingekort.)

MAX: Waarom ben ik hier, Wim?

WIM: Jij gaat als Minister van Staat naar Buenos Aires en zegt tegen de vader van de bruid dat hij niet welkom is op de bruiloft van zijn dochter.

MAX: Ben je nou helemaal bedonderd! Je vraagt mij voor zo’n oudewijvenklus!?

WIM: Als de vader van Máxima toch komt, krijgen we gedonder. Volksoproer, ‘Dood aan de fascisten! Bloed aan de Paal!’ Dan kan jij je huis niet meer uit.

MAX: Verdomme wij… jij ook, we worden gegijzeld door een blonde juffrouw uit Argentinië.

WIM: Je laat papa Zorredinges een verklaring tekenen dat hij afziet van een bezoek aan Nederland ten tijde van… enzovoort, enzovoort. Beatrix wil dat ook.

Max gaat uiteindelijk, gesteund door hoogleraar Latijns-Amerikaanse studies Michiel Baud, naar New York. Daar zullen ze het echtpaar Zorreguieta ontmoeten. Dat loopt op niks uit.

JORGE: Holland is een arrogant landje, dat zich zelf met onderdrukking, slavernij en drugshandel heeft rijk gestolen. Ik teken niet.

Van der Stoel gaat een maand later nog eens. Nu ontmoeten de heren elkaar in São Paulo. En daar, in een benauwde hotelkamer, gun ik Zorreguieta een overtuigend weerwoord. Uit mijn naam mag hij zich rechtvaardigen.

JORGE: Ik weet heel goed dat Nederland de grootste leverancier was, aan heel Zuid-Amerika, van wapens. Héél veel wapens, want zo’n militaire regering in Argentinië heeft vast veel materiaal nodig. Hm? Zelf heb ik nooit een pistool aangeraakt!

MAX: U bent altijd bewapend. Ook nu waarschijnlijk.

JORGE: Niemand, geen mens op de hele wereld, vond het erg dat een groep verstandige militairen hier de macht over nam van Peróns bandeloze troep en zijn hoerenliefjes. ‘De meest juichend verwelkomde machtsovername sinds mensenheugenis.’ Dat stond in de New Yorkse kranten. Onze generaal Videla was de best ontvangen dictator ooit!

MAX: Er zijn democratische middelen om een regering naar huis te sturen.

JORGE: ‘Democratisch!’ Hoe durft u dat woord… Het meest ondemocratische politieke systeem is toch wel een monarchie!

MAX: Vrouwen die georganiseerd verkracht werden, bij wie ratten in… De nacht van de dassen, toen alle advocaten verdwenen. De nacht van de stokken, toen de journalisten verdwenen. De nacht van de potloden, toen studenten werden weggesleurd bij hun ouders. Levend werden ze ‘s nachts boven zee uit een vliegtuig gegooid.

JORGE: Nederlandse Fokkervliegtuigen.

MAX: Leraren die tijdens een biologieles werden meegenomen en bij wie, een half uur later, de borsten of de penis werd afgesneden. Twintig-, dertigduizend moorden. Waar zijn hun lichamen, mijnheer Zorreguieta? U weet dat.

JORGE: Ik wás en ik bén een burger, die door hard werken is opgeklommen tot burgerminister.

MAX: Dat beeld van een hardwerkende functionaris met een grote verantwoordelijkheid doet me denken aan iemand die jarenlang in uw land in vrede heeft geleefd, ongeveer bij u om de hoek: Adolf Eichmann.

Jorge ontploft, stormt de hotelkamer uit.

JORGE: En ik ben óók váder! Jij hebt zelf vier dochters, Van der Stoel. Ik teken niet! Nooit!

*

Scenarioschrijver Marnie Blok schreef samen met Ilse Ott de televisieserie Máxima (2024) en ik vraag haar hoe zij en het team Zorreguieta’s verleden in hun scenario hebben verwerkt.

‘Alle scènes moesten vanuit point-of-view Máxima zijn.’

‘Dus haar vader bleef buiten schot in jullie serie?’

‘Máxima wist dat haar huwelijk met Willem-Alexander de ondergang van haar vader zou zijn. Daarom loog ze over haar vaders loyaliteit aan het Videla-regime.’

‘Zit die leugen in jullie serie?’

‘Nee, dat kon niet. Maar je voelt Máxima’s innerlijke strijd.’

*

In de slotscène van De Kroon verschijnt Máxima zelf in São Paulo. Ze zit daar met haar vader aan de bar.

JORGE: Als de hele wereld jullie huwelijk op de televisie ziet en ik ben daar niet bij… Dan wordt ik uitgelachen. Vernederd. Un Payaso!

MAXIMA: Dat zou kunnen. Maar nu gaat het over mij. Ik wil dit… Koningin worden met Alexander. Papa, kom maar niet.

En zo geschiedde.

*

• De Kroon: VPRO, april 2005. Regie Peter de Baan. Producer Arry Voorsmit, met Eric van der Donk als Van der Stoel, Simon Andreu als Zorreguieta. Gouden Kalf voor beste tv-drama 2005.

Vanochtend bracht ik Ada (8) naar school; het was nauwelijks licht en de hemel hing laag, gesloten.

Mijn dochter fietst nu elke dag zelf, gaat bijna nooit meer op het zitje op mijn stang. Dat is een vorm van winst, maar ook een groot verlies.

Ik laat haar voor me uit rijden omdat een jongen uit mijn buurt op deze route overleden is. Hij reed achter zijn moeder, die daardoor een vrachtwagen niet zag. Ook vind ik, dat een kind zelf moet leren kijken, zelf moet kiezen in plaats van dommelig achter een ander aan te gaan in het verkeer.

En in het leven. Maar goed, Ada heeft nog even tijd om aan het leven als geheel te wennen.

Ze deed het geweldig, zelfs bij het kruispunt waar ze in het midden moest wachten tot ze af kon slaan, het andere verkeer moest lezen. Ik glimlachte, maar voelde ook een steekje: heel binnenkort kon ze dit allemaal alleen.

‘Je doet het geweldig,’ riep ik.

Als je iemand goed genoeg kent dan kun je aan haar achterhoofd zien dat ze lacht.

Toen we de straat van haar school in reden werd mijn oog getrokken door een schitterende donkergroene plant. Nachtschade, dacht ik meteen. Maar dat kon eigenlijk niet, want nachtschade werd nooit zo hoog of recht. De stelen van paprika, tomaat en aubergine zijn slap, meer wingerd-achtig.

We reden verder en Aad parkeerde haar mooie blauwe fiets, verwijderde de lampjes zoals we dat geoefend hadden. Vanuit het perkje voor de school hield de nachtschade ons in de gaten.

Grote groene tomaten hingen aan haar krachtige steel; haar bladeren waren donkergroen, paars bij de nerven. De plant was razendsnel gegroeid, overeind gehouden door een bamboestok, had in de laatste warme dagen van het jaar nog vruchten aangemaakt en die gevoed tot een volwassen grootte.

Nog voor de eerste nachtvorst zou ze, tomaten en al, sterven door de schimmel, door de rot.

‘Pap,’ vroeg Aad. Met haar fietssleutels in de hand keek ze naar me op. ‘Ga je nog mee naar binnen?’

Binnen was het helverlicht en broeierig, de lucht trilde van de jeugdigheid. Ada liet me de tekening zien waar ze aan werkte, haar rekenboek en haar knutselwerkje boven de kapstok in de gang.

Mijn kind gedijt, op deze basisschool. Ze wordt elke ochtend zingend wakker.

Ik trok haar tegen me aan en rechtte mijn rug, waardoor haar voeten van de grond kwamen. Haar lijfje past nog altijd in het mijne zoals één puzzelstukje in het andere past; alsof we samen pas een plaatje zijn. Ik schoot vol, wat me de laatste tijd om bijna niets gebeuren kan.

‘Moet je nou huilen?’ vroeg Aad.

‘Dat heb jij nooit hè,’ zei ik, en zette haar weer neer. ‘Als je heel blij bent, dat je dan ook soortvan verdrietig bent, maar op een fijne manier? Dat je even kortsluiting hebt, vanbinnen?’

‘Als ik blij ben,’ zei Ada, ‘dan lach ik altijd.’

Terwijl ik mijn fiets losmaakte keek ik nog eens naar de plant. Haar tomaten zouden nooit rood kleuren, nooit zoet worden of zaad voor nieuwe planten gaan verspreiden, maar dat wist ze allemaal nog niet.

Ze was sterk. Ze groeide. Ze hing vol met schitterende vruchten.

Ze was geen volwassen mens als ik, die gek genoeg was om te huilen als hij blij moest zijn.