We waren in Duitsland voor werk. Ons hotel zat in een dorpje in het Ruhrgebied en mijn kamer had uitzicht op een van de ongelukkige bijkomstigheden van heuvelland: een damwand die ervoor moest zorgen dat wat aan de voorkant van het gebouw nog de begane grond was niet aan de achterkant een kelder werd.

‘s Ochtends kwetterden er zo achterlijk veel vogels dooreen dat ik het hotel verdacht van gecamoufleerde speakers in de damwand; van opgenomen natuurgeluiden in een loop die ervoor zorgde dat niemand pas om half elf aan het ontbijt verscheen.

In de Kneipe die bij het hotel hoorde stond een echte kastelein. Zijn witte snor overkapte zijn mond en wanneer hij sprak zag je alleen zijn kin bewegen, wat hem aan een bolle goedgemutste buiksprekerspop deed denken. De man schonk ijskoud pils in van die rechte fluitjes van flinterdun glas en verdomme als dat niet exact is waar je heel veel van wilt hebben na een lange dag lopen en praten.

Tijdens de heenreis had ik me verheugd op mijn eerste nachten sinds maanden zonder een baby naast mijn bed. Ik zou lang en ongestoord slapen; opgeladen terugkeren naar mijn gezin. Maar aan het eind van elke dag moesten we langs die snor, die twinkelende ondeugende oogjes en rode konen. De koele aardewerken tap waaruit dat knetterfrisse Kölsch kwam.

Ik kan niet meer slapen op drank, of liever: ik kan er niet meer op doorslapen. Om vijf uur elke ochtend – ruim voor de vogelloop inzette – was ik zowel klaarwakker als doodmoe.

Een van de grote mysteries in mijn leven is waarom ik op het moment dat ik er het minst aan kan veranderen het meest over mijn problemen nadenk.

Inmiddels weet ik dat een goede nachtrust mijn vaardigheid om bij dag adequaat om te gaan met problemen vergroot, maar daardoor kan ik alleen maar beter wakkerliggen. De nadelige gevolgen van mijn onvermogen te ontspannen tel ik bij mijn piekerlijstje op.

Wat ik hierboven beschrijf is vele malen erger als ik gedronken heb, maar ook zonder drank een bijna dagelijks gegeven. Veel mensen, weet ik inmiddels, kampen ermee.

Mijn theorie tot dusver: rond 10.000 voor Christus begon de mens gewassen te verbouwen, waardoor voortdurende stress voor overleven niet langer nodig was. Sinds die tijd is het aantal zaken dat ons leven elke dag bedreigt (wanneer er geen oorlog is) geleidelijk teruggebracht naar nul. Met andere woorden: het is ooit fokking relevant geweest voor het doorgeven van je genen dat je voortdurend in survival mode stond. Degene die overal gevaar vermoedde had een grotere overlevingskans dan degene die zich nooit zorgen maakte.

Ons brein is nauwelijks veranderd sinds we jager-verzamelaars waren. Zo gauw het niet meer in beslag genomen wordt door alle input waar het overdag mee om moet gaan, keert het terug bij de preset die ons honderdduizenden jaren voor gevaren heeft behoed.

Als ik gelijk heb en mijn theorie snijdt hout, dan is er geen hoop. Evolutie laat zich niet afdwingen door slapeloze schrijvertjes.

 

____________________________________________

Gilles van der Loo (Breda, 1973) was redacteur van Tirade. Sinds 2010 publiceerde hij online en in diverse bladen. Hij schreef de verhalenbundel Hier sneeuwt het nooit en de roman Het laatste kind. Op 23 oktober van dit jaar verscheen zijn nieuwe en sterk autobiografische roman Het jasje van Luis Martín.

 

Het ging over of ik als kind bovengemiddeld Oost-Indisch doof was. Mijn moeder zei: ‘dan moeten we sowieso pas vanaf je zevende meetellen.’

Gek. Hoewel ik al zo lang ik me kan herinneren regelmatig even check of ik alles nog hoor, en vaak een beetje bang ben dat mijn gehoor achteruit gaat, denk ik nooit meer aan wat daar de oorzaak van is: tot mijn zevende was ik nogal slechthorend.

Intermezzo (verontschuldigend): pas op, nooit met medelijden of vertedering over je eigen kindertijd gaan praten – dat is het begin van een heel lange saaie zin die eindigt met ‘in tegenstelling tot die verrotte jeugd van tegenwoordig’, waarna je je mond houdt en enigszins terecht overlijdt aan al dan niet voortijdige ouderdom.

Ik hoorde mijn naam niet, in een ruimte met meer dan twee pratende mensen was ik verloren. De tv was onverstaanbaar, heel soms (ik denk als-ie zeker wist dat de buren er niet waren) zette mijn vader naast de tv ook de radio op volle sterkte aan, zodat ik wel iets meekreeg. In de bioscoop keek ik plaatjes. Volwassenen dachten dat ik niet naar ze luisterde en ik schaamde me, want om op school iets op te steken moest ik als een mafkees met mijn handen kommetjes om mijn oren vormen en voorin de klas zitten. Ik keek naar monden. Was jaloers op mensen met grote oren. Hield van dingen waarbij gerend en geschreeuwd kon worden en van boeken.

Als huisartsen wegens de uit de hand gelopen griepen waar ik een tamelijk sneu patent op heb in mijn oren moeten kijken, vragen ze altijd wat er in vredesnaam met mijn trommelvliezen gebeurd is en dan leg ik uit dat ik vroeger vaak oorontsteking had, dat die weleens doorgeprikt moest; ik denk dan aan de suizende, doffe pijn van die ontsteking en dan die meterslange naald, het knappen van mijn oor en de hele wereld, aan zeker weten dat mijn einde was aangebroken en dat de dokter een duivel was.

Intermezzo: een tijd geleden las ik Stephen Kings Over leven en Schrijven*, waarin hij beschrijft hoe op zijn zesde zijn trommelvliezen drie keer doorgeprikt moeten worden. Verraad: de sussende arts, dan die naald, geloven dat ze het nooit weer zullen doen, en er dan later toch nog een keer intrappen:

Dat doorprikken van mijn trommelvlies deed een pijn die alles ter wereld te boven ging. Ik gilde het uit. Er zat een geluid in mijn hoofd – een hard smakkend geluid. Er liep warme vloeistof uit mijn oor – het was of ik uit de verkeerde opening begon te huilen, al huilde ik inmiddels al genoeg uit de juiste openingen.

Bij het lezen van deze passage dacht natuurlijk ook aan mijn oren, maar alleen aan de pijn die bij een ontsteking ineens als een scherp lint door m’n kop trok, dat doffe daarna, het gebonk en geruis in mijn hoofd. De angst voor oorontsteking die me elke griep overvalt, terwijl mijn oren al zeker twintig jaar niet meer ontstoken zijn geweest.
Maar die doofheid bestond niet meer in mijn herinnering.

‘En ik had buisjes vroeger,’ zeg ik tegen zo’n huisarts en dan denk ik aan het verschrikkelijke maar ook intrigerende moment dat een van die buisjes weer uit mijn oor tevoorschijn kwam – ik moest mijn oma een zoen geven, maar er rolde (sorry sorry) een soort erwt uit mijn oor (sorry). Maar aan de reden van die buisjes maakt mijn hoofd geen verbinding vuil.

Tot dat gesprek met mijn moeder dus, toen herinnerde me ik de frustratie van dat grote niet-verstaan, dat z’n vieze draden zelfs tot in mijn huidige leven heeft gesponnen. Altijd bang om de muziek te hard te zetten, soms even met mijn vingers knippen om te kijken of mijn gehoor niet weg is, de schaamte als ik iemand niet versta – want het was ook voor de mensen om me heen behoorlijk onhandig, allemaal.

Intermezzo (nu we toch bezig zijn): ik was ook scheel. Dat bedenk ik me nu. Althans, scheel: ik had een oog dat zonder dat ik het merkte wegdraaide, tot grote woede van bijvoorbeeld overblijfjuffen en moeders van vriendjes, die dachten dat ik ze met een soort zombieshow in de maling nam en vervolgens niet luisterde (tsja) naar hun vermaningen. Later was ik zeker tot dit soort gedrag in staat, met veel plezier ook, en dacht ik – tot nu – nooit meer aan dat oog, dat geheel zelfstandig is gestopt met draaien.

Maar wat ik me vooral herinnerde was hoe het was om ineens te kunnen horen. Echt horen. Het was nog veel beter dan ik me voorgesteld had. Mijn ouders namen me mee naar de bioscoop, De kleine zeemeermin, en in plaats van mijn handen achter mijn oren vouwen, legde ik ze er nu overheen. Wat luid! Wat mooi! En dan de straat, met auto’s en mensen die praten en voeten over de stoep, fietsbellen en trams, wat een herrie! De familieverjaardagen, waar iedereen blijmoedig door elkaar schreeuwt, echte woorden!

Zo, precies zo, is het om wakker te worden uit een doffe winterslaap.

 

*Stephen King, Over lezen en schrijven. Vertaling: Hugo en Nienke Kuipers. Luiting – Sijthoff, Amsterdam. P. 22.

—

Roos van Rijswijk is redacteur van Tirade. Ze publiceerde proza in diverse tijdschriften en de roman Onheilig (Querido, 2016).

 

 

 

De kerk van Hvalsey in de oostelijke nederzetting op Groenland, de locatie van de laatste geschreven bron op Viking’ Groenland: een huwelijk in 1408.

Klimaat en oorlog vormden maar een betrekkelijk gering aandachtsgebied in deze verkiezingen. Hoewel juist nu wetenschappers meldden dat de Noordpool meer regen dan sneeuw te verwachten heeft in de nabije toekomst, en de Turken in oorlogsretoriek dicht bij het beleg van Wenen, 1683, kwamen.

Niet alleen zijn deze twee factoren nog in deze week relevant voor ons geweest, het zijn twee van de vijf beschavingsbedreigende aspecten volgens Jared Diamond. De Amerikaanse geograaf schreef een fascinerend boek over het teloorgaan van beschavingen, Collapse, How Societies Choose to Fail or Succeed.

Globaal gezien zijn er deze grote beschavingskillers: over ons zelf afgeroepen klimaatverandering, klimaatverandering buiten eigen schuld, vijandig wordende  buren, het afbrokkelen van een juist heel bevriende handelsbuur, en een algehele onmogelijkheid je aan te passen.

Wanneer je ‘Trumpwatching’ wel eens overweegt of je aan het einde van een beschaving bent aanbeland is dit boek boeiende kost. Diamond neemt de lezer bij de hand en argumenteert zorgvuldig en vanuit vele disciplines over verschillende verleden beschavingen wereldwijd.

Mijn eerste interesse gold de ‘Greenland Norse’, omdat ik ‘in libris’ al even ronddwaalde over dat eiland.  Diamond ging er kijken en vertelt heel duidelijk en met creatieve gebruikmaking van verschillende methodes wat er gebeurde. Deze Vikingnederzetting (van 985 tot 1450–1500), een boeren- en jagersmaatschappij zonder geld, ging om zeep door een combinatie van ruzie met Inuit, eigen klimaatproblemen, klimaatproblemen van buiten af (een paar veel koudere periodes) en het wegvallen van ondersteuning vanuit Europa.

Het type onderzoek is mooi: per boerderij wordt de mestvaal afgeschraapt en geteld hoeveel botjes van zeehonden zijn, en hoeveel van geiten en koeien etc. Schitterend inzicht verkregen via de afvalput. Zo zie je dus ook wat de rijke boerderijen waren en wat de arme, en dat op de noordelijker vestiging rendieren tot het menu behoorde, die werden geruild tegen ‘ leenkoeien’ als die de winter niet overleefd hadden, met de gunstiger gelegen, rijke boerderijen.

Een van de opmerkelijkste zaken is dat de uit Noorwegen en IJsland afkomstige immigranten eenvoudigweg geen afstand konden doen van rundvlees en melk, hoewel ze zich de zomer van drie maanden een  slag in de rondte moesten werken voor hooi om de beesten 9 maanden (!) te voederen in een stal. Waanzin! En nog waanzinniger: de Greenland Norse aten geen vis. Nergens is een bevredigend antwoord te vinden op de vraag waarom niet, het is ongelofelijk omdat alle soorten vis proteïnerijk in je netten springen op Groenland. Een suggestie is: Erik de Rode, de stamvader hield toevallig niet van vis, of had zich eens in een graatje verslikt.

Aanpassen, niet te kieskeurig zijn, en op tijd weten wanneer het goed is te vertrekken, goed kijken naar die mensen die het lijkt te lukken. Dat lijken de wetten.

In Nederland kunnen we na gisteren nog even blijven.

——————————–

Menno Hartman (1971) is uitgever bij Van Oorschot en was redacteur bij Tirade. Vandaag verschijnt het Groenlandboek van Niko Tinbergen: Eskimoland. Hier schreef ik over dat boek.

 

 

 

Mijn zoon is vijf jaar oud en eet een broodkorst op de binnenplaats van het huis bij Essaouira. Het is de vroege lente van 2017.

Zijn grote blauwe ogen volgen een schildpad die traag maar zeker op weg is naar de poort. Achter de poort ligt de tuin, waar ze in het hoge gras zal verdwijnen.

‘Nadim?’ zeg ik.

Zonder zijn blik van de schildpad te halen: ‘Ja?’

‘Zullen we zo naar de haven rijden om vis te kopen?’

Hij trekt een schouder op. ‘Ik wil naar de schildpad kijken. Dadelijk is ze weg, en we zijn vrienden, weet je.’

Nadim heeft grote handen voor zijn leeftijd. Grote voeten ook. Wanneer iets zijn aandacht heeft is hij moeilijk af te leiden. Ik kijk naar mijn zoon die naar de schildpad kijkt en merk dat ik niet met hem naar de haven hoef. Het vooruitzicht is genoeg.

Geen verrassingen vandaag: de schildpad steekt het plaatsje over. Ze loopt tot aan de poort, waar ze stilhoudt, haar kop wat verder uitsteekt om te zien of de kust veilig is en ons achterlaat. Boven onze hoofden draait de zon. Waar net nog schaduw viel is licht. Het moet tegen drieën lopen.

Het is een zonnige dag in de vroege lente van 2017 en ik besef dat ik over de helft van mijn leven ben. Er schiet minder over dan er voorbij is, en tot nog toe is het al zo snel gegaan. Voor Nadim verstrijkt de tijd te langzaam. Soms drijft het hem tot wanhoop: hoe lang het wachten op de dingen duren kan.

Ik word boos, op die momenten. Ik word boos omdat ik alles zou geven om een kleine jongen te zijn die in het zonnetje een schildpad volgt. Om eindeloosheid te ervaren.

____________________________________________

Gilles van der Loo (Breda, 1973) was redacteur van Tirade. Sinds 2010 publiceerde hij online en in diverse bladen. Hij schreef de verhalenbundel Hier sneeuwt het nooit en de roman Het laatste kind. Op 23 oktober van dit jaar verscheen zijn nieuwe en sterk autobiografische roman Het jasje van Luis Martín.

 

Op een conferentie in het Trippenhuis over diversiteit in de wetenschappen hield Adelheid Roosen een artistieke interventie. Ze toonde een video over haar dementerende moeder en raasde daarna langs de groep verbouwereerde (en licht timide) wetenschappers met grootse verhalen over de Ander, over vervreemding en toenadering. In de video van de moeder kwam een bijzonder lief beeld naar voren. Deze persoon bleef ondanks haar zwakker wordende geheugen een mens, met emotionele, lichamelijke en geestelijke besognes.

De kracht van de video school in de vrijheid van de dementerende vrouw. Het is voor omstanders gemakkelijk, en gebeurt bijna instinctief, om vervreemd te raken van een persoon die geestelijk onthecht raakt van de ‘normale’ beleveniswereld. In die beelden zag je echter niet een hulpeloze en onthechte moeder, maar een spelend en genietend lichaam, dat zich probeerde te verhouden tot de rest van haar omgeving.

Uit de woorden die de moeder sprak, bleek eveneens dat de dementie een bevrijdend proces kan zijn. Associatieve dichters mogen groen en geel van jaloezie uitslaan om de taal van een dementerende. Een heel leven aan ervaringen, ontmoetingen en gesprekken dringen zich ongefilterd op in klankrijmen en kleine woordgedichten.

Hoe angstaanjagend vergeten echter ook kan zijn, blijkt uit The Bell Jar (1963) van Sylvia Plath. Hierin beschrijft zij op eerlijke en indringende wijze haar depressie en de omgang ermee vanuit de therapeutische geneeskunde. De scènes waarin de elektroshocktherapie centraal staat schitteren door hun huiveringwekkende vorm. Het narratief wordt op dat punt onderbroken. Er is geen herinnering aan de pijn die hoofdpersoon Esther Greenwood ondergaat in die kamer, of aan de momenten erna. Ze klauwt zich achteraf met moeite uit de dichte mist rond haar geest.

Ondanks de gaten die vallen in het geheugen van Greenwood blijft ze wel in de wereld staan. Daarin voelt ze zich onvrij, in het nauw gedreven door zorgen om werk, studie, vrienden en liefde. De herkenbaarheid en alledaagsheid van die beslommeringen maken de leemtes van de therapie des te schrijnender. De kracht waarmee Greenwood zichzelf er toch toe zet om iets te doen, biedt de troost dat mensen mensen blijven, ook al wordt een deel van hun geheugen op hardhandige wijze ontnomen.

Hetzelfde kan niet gezegd worden van een apparaat als HAL 9000. De supercomputer die in 2001: A Space Odyssey (1968) de crew van een ruimteschip systematisch omlegt, handelt dankzij minutieus uitgewerkte datasets. Zodra de protagonist in opstand komt en de hard drive van HAL verwijdert, verliest de computer niet alleen zijn geheugen, maar ook zijn gehele bestaansvorm. In een poging een liedje te zingen kwijnt het weg.

Mensen zullen en worden voorbijgestreefd door computers. Het menselijk geheugen is misschien even fragiel als een hard drive. Maar het is juist dankzij de fragiliteit en de kracht van het menselijke lichaam om in de wereld te kunnen blijven, dat we de computers nog één stap voor zijn. Roosens moeder ontlokte nog steeds affectie, Plath raakte in haar eerlijkheid een gevoelige snaar. Ik vergeet ze voorlopig allebei niet.

 

Alex Philippa (1994) studeert klassieke talen en wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam en is hoofdredacteur bij defusie.net.