Het onderscheid tussen mannen en vrouwen is een simplistisch, talig construct dat het desalniettemin tot allesbepalende factor heeft geschopt binnen onze joods-christelijke cultuur, alsmede binnen die van de islam. Het is lastig te geloven dat Michel Houellebecq zich dit niet realiseert. Het is zo mogelijk nog lastiger om te reageren op de vraag van oud-Tirade redacteur Menno Hartman wat een vrouw van Houellebecq’s Onderworpen vindt.

Op de derde pagina van zijn roman pleit Houellebecq ervoor dat een goede schrijver daadwerkelijk aanwezig is in zijn boeken. Als de schrijver je dierbaar is, wil je hem terugzien en ‘je dagen met hem doorbrengen’. De 24 uur die ik doorgebracht heb met François, de hoofdpersoon van het boek, waren me in ieder geval dierbaar. Ik werd François, reed de desolate weg de stad uit, stapte in het tankstation over een lijk om een broodje tonijn gezond te pakken en keek uit naar een goed gesprek met de man van een collega. Zelfs zijn gevoel van hunkering naar de veel jongere Myriam werd het mijne.

Ook als ik niet in de tekst verdiept was en zelfs nu het boek allang weer in de kast staat, keert het gevoel een beetje François te worden terug. Dat maakt Houellebecq naar zijn eigen maatstaf en wat mij betreft een goede schrijver en Onderworpen een goed boek. Tot zover mijn bevindingen.

In plaats van aan de Sorbonne in Parijs te werken, werkte ik tijdens het lezen echter aan de Universiteit van Amsterdam aan mijn proefschrift. Het Maagdenhuis was net weken lang bezet door ‘competente rebellen’ die zich verzetten tegen het neoliberale rendementsdenken, de financialisering en de daarmee gepaard gaande bureaucratisering van de universiteit. En ook die wereld werd de mijne.

Een wereld waarin mannelijke en vrouwelijke professoren, docenten en studenten zich groepeerden om het systeem van de universiteit kritisch te analyseren. En hoewel ook in Amsterdam de voorzitster van het college van bestuur het veld moest ruimen, gebeurde dit niet omdat ze een vrouw was, maar juist omdat ze zich heer en meester waande. Zij dacht boven de mensen die de universiteit haar bestaansrecht geven te staan, maar viel van haar door studenten, docenten en professoren aan het wankelen gebrachte voetstuk. Houellebecqs Marie-Françoise vertrekt echter gedwee en vrijwillig als de Sorbonne onder gematigd islamitisch bestuur komt en vrouwelijke professoren geen plek meer gunt.

Die samenloop van omstandigheden, het François worden van mezelf en het deel uitmaken van de assemblies in het Maagdenhuis, maakte dat ik het ongeloofwaardig achtte dat de islamisering van de universiteit waarin vrouwen ondergeschikten zijn, zoals Houellebecq schetst, zonder meer bewaarheid kan worden.

We kunnen zijn scenario echter wel als een waarschuwing zien. En juist daarom leer ik mijn, grotendeels vrouwelijke, studenten kritisch te denken en in te zien dat onze cultuur bol staat van constructen die zozeer op los zand gebouwd zijn, dat we ze met een beetje moed kunnen en moeten doen wankelen.

‘Liever een idealistische, kwalitatief gerichte geesteswetenschapper dan een zielloze, pragmatische massafiguur die zich tevreden stelt met wat zij aangereikt krijgt, kritiekloos overgebleven in een wereld die zij zelf heeft helpen creëren’, schreef Tessa de Vet, student aan de UvA, in de Volkskrant van 8 juni 2015. Hoewel ik haar niet doceer, verwoordt ze treffend het kritische geluid dat geesteswetenschappers aan universiteiten en hogescholen stimuleren en dat mensen op de been brengt.

Die kritische houding past een universiteit en zelfs Houellebecq slaagt er niet in me te overtuigen dat die de komende zeven jaar zal afnemen, laat staan verdwijnen. Mijn vertrouwen in de huidige en komende generaties studenten is daarvoor te groot.

Het is daarnaast veel eenvoudiger om François te worden als je het onderscheid tussen mannen en vrouwen tijdens het lezen geen rol laat spelen. Laten we daar beginnen en ons afvragen wat een boek met je doen kan, voordat we er iets van vinden.

—————————

Rebecca Louise Breuer doceert cultuurfilosofie en visuele cultuur aan het Amsterdam Fashion Institute – Amfi. In het najaar van 2015 verdedigt zij aan de Universiteit van Amsterdam haar proefschrift getiteld Fashion Beyond Identity. The Three Ecologies of Dress.

00:36:32

Charles Ives, Holidays Symphony, dl. 3, The Fourth of July (1912); San Francisco Symphony olv Michael Tilson Thomas.

00:42:20

Vreemd, na blokfluit, radio, fanfare, dat de meest indringende muzikale stem uit zijn verleden ontbreekt. Heeft hij niet wekelijks de scala aan geluiden van het orgel ondergaan, van praten met een dichtgeknepen neus tot donderend geweld? Is hij zelfs niet een tijd bijna wekelijks op bezoek geweest bij iemand die in de bedstee van zijn huisje onderaan de dijk zelf een orgel had gebouwd, met pijpen tot tegen het plafond? Hoorde hij daar niet fervent de muzikale warmte van Feike Asma verdedigen tegen de berekenende kilte van Bach? Het is allemaal waar. Ging zijn allereerste stukje in een krant niet over de inwijding van het nieuwe orgel bij hen in de kerk? Ook dat is waar. En als hij geen zin heeft om een standpunt in de discussie over Romantiek en Barok in te nemen, waarom laat hij dan niet de beroemde Toccata en Fuga in D klein van Bach horen? Berekenend en warm tegelijk, wat wil je nog meer.

Wat hij laat horen, niet op orgel maar op de piano, zou je een platgewalste versie van deze Bach kunnen noemen: in de op de seconde af even lange Winnsboro Cotton Mill Blues van Frederic Rzewski is de piano, die in volumebereik concurreert met het orgel, een muziekmachine, die van onhoorbaar zacht tot knetterhard wat er bij Bach aan dynamiek te horen is, wegwalst. Net als Bach ook houdt Rzewski van wijsjes die iedereen kan zingen, blues, worker songs of spirituals in zijn geval. Na een lang stuk zonder vertragingen en versnellingen klinkt er een melancholieke blues op, waarna de menselijke maat het gaat winnen van de machine. En als de machine toch weer de overhand dreigt te krijgen, gebeurt dat met flarden van de originele Winnsboro Cotton Mill Blues zoals Pete Seeger die ooit moet hebben gezongen, totdat de blues stokt en de machine stil staat. Het gevecht tussen machine en song eindigt onbeslist.

Hij heeft nooit de ambitie gehad met handen en voeten een orgel te bedwingen. Het enige industriële geluid waarmee hij vertrouwd was, was de sirene van de vlasfabriek die begin en einde van de schafttijd aankondigde. De enige echte reden die ik kan bedenken waarom hij deze muziek laat horen, is de onderliggende boogie-woogie. Want als er iets is wat hij in zijn jeugd had willen bereiken op de piano, dan wel het perfect spelen van een snelle boogie-woogie, als een razende machine, zonder pauze. Was het niet Pascal die zei dat een mens zowel automaat als geest is?

00:44:08

Frederic Rzewski, Winnsboro Cotton Mill Blues (1979); Ralph van Raat, piano.

00:53:40

Ad Zuiderent (1944) is dichter, schrijver en criticus. Hij publiceerde onder meer de biografie van Gerrit Krol, Van Korreweg naar Korreweg. Zijn laatste dichtbundel is We konden alle kanten op (2011). Tot voor kort schreef hij over muziek voor de website Muziekvan.nu en vervangt Marko van der Wal op de vrijdag.

Bill Withers schreef de soundtrack van mijn leven. Geen muzikant is door de jaren heen zo relevant voor me gebleven als hij. Pas op mijn achttiende, toen ik met Hannah G. in haar zoldertje op de P.C. Hooftstraat woonde, hoorde ik hem bewust. Hannah had geen studie van de man gemaakt, ze had gewoon een cassettebandje met zijn greatest hits waarnaar ze ‘s ochtends graag luisterde bij haar sigaretten en zwarte koffie.

We draaiden Just the Two of Us, Use me en Ain’t no sunshine tot er meer ruis dan muziek uit de speakers van haar Sonysetje kwam, en ik realiseerde me wat veel mensen zich realiseren wanneer ze voor het eerst naar zijn muziek luisteren: dat ik al die nummers kende, maar niet wist dat ze van dezelfde artiest kwamen. Soul Shadows was lang een favoriet. Grandma’s Hands is het altijd gebleven.

De muziek van Withers brengt een ongelooflijk warme, en toch per nummer sterk verschillende sfeer met zich mee. Luister bijvoorbeeld naar I Want to Spend the Night en daarna naar I can’t Write Left-Handed. Withers was en is een man wiens persoon in dienst staat van de verhalen die hij vertelt. Als jongen stotterde hij, en kreeg van alle kanten mee dat het daardoor niets met hem zou worden. Zelfs de liefde van zijn moeder en oma, die hem na de dood van zijn vader samen opvoedden, kon hem niet het gevoel geven dat hij iets waard was. Pas op zijn negenentwintigste stapte hij in de muziek.

Een tijdje terug keek ik de documentaire Still Bill (niet te verwarren met zijn gelijknamige tweede album) en de scène die me het meest raakte was een bezoek van Withers aan een vestiging van The Stuttering Foundation, een stichting die kinderen met spraakproblemen helpt zich efficiënter te uiten. Stotteraars kunnen vaak zingen zonder te stotteren, en zo luisterde Bill naar een liedje van een groep kinderen en huilde daar stilletjes bij. Daarna vertelde hij de kinderen dat het angst geweest was, waardoor hij altijd had gestotterd: een met zijn wezen vergroeide verwachting afgekeurd te zullen worden door degene die hij aansprak. Zijn oplossing was geweest om nieuwe mensen te benaderen met wat hij prepared forgiveness noemde.

Aangeleerde verwachte afwijzing bestrijden met voorgenomen vergiffenis.

Elders zegt hij: “One of the things I always tell my kids is that it’s OK to head out for wonderful, but on your way to wonderful, you’re gonna have to pass through all right. When you get to all right, take a good look around and get used to it, because that may be as far as you’re gonna go.”

Maar Bill, dacht ik, de les die je met elke noot uitademt is niet dat all right-zijn een tegenvaller is die we hebben te accepteren, maar eerder dat all right-zijn een benijdenswaardige toestand is. En alsof hij me gehoord had, zei hij even later: “All I ever wanted to be was all right.’

Ah, dacht ik, en liet me besluipen door een brede grijns. Still Bill.

________________________________________________________________________________________________

Gilles van der Loo (Breda, 1973) is redacteur van Tirade. Sinds 2010 publiceerde hij online en in diverse bladen. Van hem verschenen in 2011 de verhalenbundel Hier sneeuwt het nooit en in 2013 de roman Het laatste kind. 

Hoe spreek je iemand aan die je nooit hebt gekend? Zeg je dan u, noem je hem dweperig bij zijn voornaam, is het ‘meneer Kellendonk’ voor mij? Laten we de aanhef overslaan, Maastricht, zevenentwintig mei tweeduizendvijftien.

(…)

In een nogal boze brief aan Oek de Jong schreef je dat taal het contact met de wereld is, dat er een diepzinnige overeenkomst bestaat tussen taal en lichaam, tussen praten en vrijen. Tegelijkertijd is elke uitdrukking per definitie een vervalsing, gaat alles wat echt is ten onder in wat jij het taalgebeuren noemde. We schrijven juist omdat de wereld niet in woorden uitgedrukt kan worden, maar pratend, schrijvend blijven we nog altijd achter met dat alles wat we niet delen en ook nooit kunnen delen, al het gevoel dat niet kan worden uitgedrukt, nooit echt zoals het is, dat daarom altijd eenzaam blijft en strikt persoonlijk en als zodanig waardeloos.

Dat laatste, die twijfel – zoals, ik citeer vrij, wanneer je je bedenkt dat de stoel waarop je zit voor het overgrote deel uit leegte bestaat en verder uit een paar losse atoompjes, of als je je afvraagt hoe je zo zeker weet dat je van alles gemeen hebt met andere mensen – die twijfel geldt voor iedereen. Maar misschien des te meer voor schrijvers, die per definitie moeten liegen om iets echts te maken; op papier komt niets zo gekunsteld over als een bekentenis recht uit het hart.

(Dit is een fragment uit een brief aan Frans Kellendonk. De hele brief, waarin onder andere giraffen, beren en troostmachines een rol spelen, lees ik zondag 7 juni voor in de Tolhuistuin).

Wytske Versteeg schreef Dit is geen Dakloze, De Wezenlozen en Boy. Haar 3e roman, Quarantaine, verschijnt deze herfst.