Jarenlang was ik bevriend met Daisy Wolthers (1922-2008), die in de jaren vijftig van de vorige eeuw de secretaresse van uitgever Bert Bakker is geweest.  Ik moest aan haar denken toen ik deze week luisterde naar een gesprek tussen schilder en schrijver Armando en historica Jolande Withuis. Ze spraken in het kader van door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen georganiseerde tweegesprekken over wetenschap en kunst onder leiding van Wim Brands over de Tweede Wereldoorlog.

Uiteraard kwam het boek De SS’ers uit 1967 ter sprake, waarin Armando en Hans Sleutelaar gesprekken met Nederlandse SS’ers bundelden. Armando vertelde dat het boek uit nieuwsgierigheid naar de vijand tot stand was gekomen, maar dat niet iedereen de schrijvers deze nieuwsgierigheid in dank had afgenomen. Voorop in de kritiek had J.B. Charles, pseudoniem van de criminoloog Wim Nagel, gelopen. Die was zeer rancuneus geweest en zag alles erg zwart-wit, volgens Armando. Diens kritiek in Vrij Nederland leidde nog tot en rechtszaak, die werd gewonnen door Armando en Sleutelaar.

Zo kwamen mijn gedachten bij Daisy Wolthers, die mij vaak vertelde over de moeite die zij met Charles had. Hij kwam regelmatig bij uitgever Bert Bakker over de vloer en de gesprekken gingen dan bijna altijd over foute of vermeende foute Nederlanders. Charles was onwrikbaar. Hij vond bijvoorbeeld ook dat landverraders onvoldoende waren gestraft en dat daardoor ons land in een permanente crisis verkeerde. Het is allemaal te lezen in het door Bakker uitgegeven Volg het spoor terug. Daisy Wolthers vond de gesprekken over de oorlog zoals zij door Bakker en Charles werden gevoerd verschrikkelijk; niet eerder en ook niet daarna had zij mensen zo rancuneus over andere mensen horen spreken. In verband met Charles sprak zij van een onredelijke houding en een ziekelijke obsessie.

Charles wilde tijdens zijn hele leven niets met Duitsers te maken hebben en in 1965 had hij zich in Vrij Nederland ook faliekant tegen het huwelijk van Beatrix met Claus von Amsberg gekeerd. Hoe valt een rancuneuze houding ten opzichte van de vijand te rijmen met het werk van de criminoloog Nagel? Wat hij als schrijver bij het onredelijke af verwierp, was voor hem als onderzoeker toch het object van onderzoek?  Was hij als criminoloog niet nieuwsgierig naar het kwaad in de mens? De spanning tussen de schrijver Charles en de wetenschapper Nagel heeft mij altijd geïntrigeerd. In het voorjaar verschijnt er van de hand van Kees Schuyt een biografie van J.B. Charles,waarin de antwoorden op mijn vragen waarschijnlijk wel gegeven worden. Opvallend is dat deze biografie geschreven is door Kees Schuyt, een van de meest redelijke onderzoekers in Nederland. We kunnen de biografie, die verschijnt onder de titel Het spoor terug, met vertrouwen tegemoet zien.  

Aysel Erbudak is directeur van het Amsterdamse Slotervaartziekenhuis. In die hoedanigheid is zij verantwoordelijk voor de zorg aan jaarlijks  80.000 patiënten, die wordt geleverd door zo’n 300 medewerkers. Zij is verantwoordelijk voor het wel en wee van veel mensen en vervult om die reden alleen al een voorbeeldfunctie. Het stoort mij dat zij in de Volkskrant van 15 februari 2010 met trots vertelt nooit gebruik te hebben gemaakt van het stemrecht.

De ziekenhuisdirecteur heeft weinig vertrouwen in de politiek en vindt dat verkiezingsprogramma’s  per definitie misleidend zijn: ‘Ik ga niet stemmen omdat politici zich in het algemeen meer zorgen maken over het behoud van hun eigen riante positie, dan dat zij zich hard maken voor de belangen van de kiezers wier vertrouwen zij gekregen hebben.’ Kortom, politici plakken aan het pluche en laten zich alleen beïnvloeden door lobbyisten, niet door kiezers.

Volgens de ziekenhuisdirecteur is in Nederland geen sprake van een democratie, maar over hoe we het in ons land dan wel moeten organiseren laat ze zich niet uit. Dat zal haar ook weinig interesseren. Haar ziekenhuis is een commerciële organisatie en het gaat erom zoveel mogelijk patiënten te behandelen. Met haar uitspraken omarmt ze het onbehagen van de Nederlandse burger ten aanzien van de politiek en zegt hiermee impliciet niet zo te zijn. Zij luistert wel naar de kiezer die in de hoedanigheid van patiënt haar hospitaal binnenkomt. Wat wel de grimmigheid in Nederland wordt genoemd, wordt door haar gebruikt als vehikel voor commerciële doeleinden. Wellicht ben ik ouderwets, maar ondernemers hebben een voorbeeldfunctie en dienen of ons huidig democratisch bestel te ondersteunen of met kennis van zaken een beter alternatief te schetsen. Met de opstelling van Aysel Erbudak schiet het populisme wortel in het Nederlandse bedrijfsleven. En dat hierin een ziekenhuis voorop loopt  is triest. Arme patiënten!       

In het eerste deel van zijn Reve-biografie Kroniek van een schuldig leven verwijst Nop Maas drie keer naar interviews die Henk Terlingen had met vaderVan het Reve en diens zonen Karel en Gerard Kornelis. De drie afzonderlijke interviews verschenen onder de titel ‘Drie exemplaren van Van het Reve’ in de Revu van 15 juli 1967. Toevallig kreeg ik een paar weken geleden hiervan een kopie in handen en raakte tijdens het lezen van de gesprekken geboeid. Niet in de laatste plaats denk ik omdat ze waren opgeschreven door Henk Terlingen, de legendarische journalistpresentator die in 1994 op 52 jarige leeftijd na een ernstige ziekte overleed.

Terlingen was op zijn achttiende de eerste diskjockey van wat toen nog radio Hilversum 3 heette en hij zou jaren onder het pseudoniem Hullekie Dullekie verzoekplatenprogramma’s presenteren Hij kreeg de bijnaam ‘Apollo Henkie’ omdat hij in 1969 op de televisie het commentaar verzorgde bij de landing van het bemande ruimteschip Apollo 11 op de maan. Daarna deed hij de presentatie van enkele sportprogramma’s.

Henk Terlingen was volgens zijn werkgevers en collega’s rebels: hij gedroeg zich als presentator onaangepast door altijd kauwgom in zijn mond te hebben en hij durfde iedereen van alles en nog wat te vragen. En dat merk je ook in de interviews met de Van het Reves, die hij als jonge journalist over onderwerpen ondervroeg waarover men in die tijd toch niet zo gemakkelijk sprak: seksualiteit, de dood en alcoholisme bijvoorbeeld. Twee fragmenten, waarin vader Van het Reve en zoon Karel spreken over Gerards boek De Avonden:

Aan vader Van het Reve vroeg Terlingen hoe hij tegenover de homoseksualiteit van zijn zoon staat, die antwoordt als volgt: ‘Ja, toen we het hoorden was het een hele schok. Kijk, hij was mijn zoon hè, en ik heb natuurlijk over alle dingen van het leven gewoon met hem gepraat. Want het is toch de normaalste zaak dat de mensen kindertjes in de wereld zetten. En hij heeft ook eerst gewoon een meisje gehad, hij is getrouwd geweest met Hanny Michaelis, de dichteres. Als ze bezoek verwachtten, moest Gerard altijd Bach spelen, dat de mensen zouden merken dat ze niet van de straat waren, weet je dat? Hanny komt hier nog vaak over huis. Maar ja, toen we het hoorden…De eerste jaren heb ik het héél erg gevonden, maar nu aanvaard ik het. Ik berust erin. Hij heeft het altijd al gehad. Het zit al in De Avonden, daar kun je het al lezen.´

 En broer Karel werd gevraagd of hij al kaal wordt:’Ja dat heeft Gerard in De Avonden geschreven niet? Maar daar was niks van aan. Het begint nu pas een beetje.’

Vandaag luisterde ik naar een lezing van de Amerikaan David G. Stork die verbonden is aan de Stanford University. Hij doceert daar electrical engineering, maar weet door gebruik te maken van  technologische kennis interessante zaken over beeldende kunst te vertellen. Door toepassing van computertechnieken weerlegt hij bijvoorbeeld een voor mij aannemelijke theorie van kunstenaar David Hockney die beweert dat de opkomst van het realisme in de schilderkunst ten tijde van de Renaissance te maken heeft met het gebruik van lenzen en spiegels. Hockney illustreert dit aan het mooie schilderij  ‘Portret van Giovanni Arnofini en zijn vrouw’ van de Vlaamse schilder Jan van Eyck (1390-1441). Door gebruik te maken van een juiste lichtval zou via een lens en een spiegel het portret van een persoon geprojecteerd kunnen worden op een doek, waarna het voor de schilder  nog een kwestie van inkleuren is geweest  om een mooi gelijkend portret af te leveren.  Een soort photoshoppen dus.  Stork illustreet nu met behulp van computerberekeningen dat dit niet waar kan zijn en dat de geschilderde portretten  zo levensecht lijken – men spreekt om die reden van de vernieuwing in de artistieke praktijk en ook wel van ars nova – omdat voor het eerst olieverf wordt gebruikt. En voegt hij op grond van ander onderzoek eraan toe; schilders droegen voor het eerst een bril, een dertiende-eeuwse uitvinding.  Zij waren voor het eerst in staat de omringende wereld scherp waar te nemen. Dit is mooie wetenschap. 

Ieder mens komt menselijke waardigheid toe, zo staat te lezen in het Handvest van de Verenigde Naties uit 1946. Drie jaar later werd het concept opgenomen in de eerste zin van de ‘Universele verklaring van de rechten van de mens’, zoals die is opgesteld door de Algemene vergadering van de Verenigde Naties. Volgens deze organisatie heeft iedereen er vanaf zijn geboorte recht op. De invloed van de Verklaring is groot geweest en naar het concept menselijke waardigheid wordt in veel grondwetten verwezen, maar wat daaronder nu precies wordt verstaan is onduidelijk.

 Dit alles werd mij vandaag duidelijk toen ik in het Trippenhuis in Amsterdam een conferentie bezocht die geheel was gewijd aan het concept menselijke waardigheid. Filosofen en juristen spraken over onder andere de geschiedenis van het concept en over contemporaine discussies waarbinnen het een rol speelt: abortus, genetische manipulatie en de bescherming van privacy van burgers bijvoorbeeld. Het gaat dan om door anderen gecreëerde situaties, waarin de kwaliteit van het menselijk bestaan in gevaar kan komen. De ‘slachtoffers’ zouden dan een beroep op het recht op menselijke waardigheid kunnen doen. 

Het concept is in de praktijk echter complex, omdat de invulling sterk afhangt van het perspectief van waaruit je naar het menselijke bestaan kijkt. Dat is in een dynamische meerstemmige wereld uiterst lastig, terwijl toch veel landen het concept accepteren en individuele burgers van die landen er een beroep op doen.

Ieder vanuit zijn eigen ideologische achtergrond. Het begrip wordt dan een lege huls, die je overal ter wereld wel kunt vullen, maar het is de vraag of dat wenselijk is. Misschien zit de kracht van het concept wel in zijn leegte. Een van de deelnemers zei dat iedereen pas weet wat menselijke waardigheid is, op het moment dat zij wordt geschonden. Als woorden tekort schieten dus. Volgens mij kom je met deze ‘invulling’ van het concept een heel eind.  

Er bestaan nogal wat misverstanden over wat nu precies een biografie is. In het laatste nummer van Tirade doet bijvoorbeeld Jeroen van Kan in ‘De hysterische lezertjes van hoog en laag’ de biografie onrecht aan door haar te versmallen tot een verslag van de zoektocht naar de feiten achter het werk van een kunstenaar. Hij plaatst schrijver en lezer tegenover elkaar door te stellen dat de eerste wil fictionaliseren, terwijl de tweede daarmee geen genoegen neemt: ‘Een verlangen naar echtheid kortom. Het is niet alleen de roddelbladenlezer (die ik zojuist heb geportretteerd aan de hand van de spiegel waar hij graag in kijkt) die die behoefte voelt. Lezers in de hogere regionen leggen fictie maar al te graag langs de biografische meetlat.’Volgens Van Kan verstoppen lezers uit de hogere regionen deze nieuwsgierigheid onder literaire interesse, maar goed beschouwd is zij niet meer of minder verheven of verwerpelijk dan die van een roddelbladenlezer. 

Nieuwsgierigheid is nieuwsgierigheid, akkoord. En het gaat niet aan de ene groep boven de andere te plaatsen. Bovendien is het ook nog eens zo dat er maar weinig mensen zijn die zich slechts in een cultuurdomein begeven; populaire cultuur kan voor iedereen inspirerend zijn. Zij leert door de uitvergroting van emoties immers veel over wie of wat wij als mens zijn. Waar het mij om gaat is dat het maar de vraag is of een biografielezer wel geïnteresseerd is in de levensfeiten van de maker ‘achter’ het verhaal, gedicht of levenslied en dat het in een biografie in eerste instantie om heel andere zaken gaat.

Ik heb de biografieën van Paul Rodenko en Hans Lodeizen geschreven en over deze boeken lezingen gegeven. Bij de vragen na afloop blijkt bijna altijd dat mensen meer geïnteresseerd zijn in wat ik maar noem de  psychologische en historische context van een schrijverschap dan in biografische ontknopingen.

Het gaat dan om vragen als: Waarom en hoe is iemand tot schrijven gekomen? Waarom is literatuur voor hem belangrijk? Waarom schreef hij sonnetten of juist niet? Hoe verdiende hij zijn geld als dichter? Hoe keek de omgeving (familie, vrienden) aan tegen zijn dichterschap? 

De keren dat ik een gedicht van bijvoorbeeld Hans Lodeizen van een te expliciete biografische context heb voorzien, –  voor de duidelijkheid: ik vind dat je dat als biograaf best wel eens mag doen – haken veel biografielezers af. Het is de kunst van de biograaf hiermee rekening te houden en respect te tonen voor leeservaringen van individuele lezers. Dat is spannend balanceren. En dat geldt ook voor uitingen van populaire cultuur. Er zijn maar weinig fans van de Zangeres zonder Naam die willen weten of zij echt in Mexico is geweest; wel zijn zij geïnteresseerd in hoe het een eenvoudige manke vrouw uit Leiden is gelukt zoveel mensen aan haar voeten te krijgen en hoe het heeft kunnen gebeuren dat zij op zo’n mensonterende wijze aan haar einde is gekomen.