Omdat ze op maandagmiddag streetdance heeft en we na school een uurtje moeten overbruggen gaan Ada (7) en ik elke week naar een café. We hebben er een aantal geprobeerd – dat was een tijdje ons ding: steeds op nieuwe plekken cola en bitterballen halen. Sinds we bij Café Chris kwamen zijn we daar gebleven.

Chris zit op een hoekje van de Bloemstraat en is zo bruin als een sigaar. Op de oude vloer staan zestien stoelen verdeeld over vijf tafeltjes. Elke maandag kun je wachten op dezelfde gezichten, maar ingedut of stug voelt het er niet.

We werkten ons, zoals dat hoort, van de kleine tafels bij het biljart op naar de bar, waarvan we nu het einde mogen bezetten. Voor de ronde hoek, de krukken naast de opening waar de barman in- en uitgaat, moet je minstens zestig zijn en je eigen hondje meenemen. Ik heb de kruk bij het raam; Aad zit naast me, en knoopt praatjes aan met andere stamgasten.

‘Deze week was kantelweek,’ zegt ze dan tegen een oudere dame die heel volle glazen witte wijn drinkt. ‘Dat was met theater. Mijn tante Manoushka kwam langs om over haar werk te vertellen. Manoushka is eigenlijk mijn vriendin en niet een echte tante.’

Altijd, áltijd, ontstaan er dan gesprekken.

Zo simpel is het, denk ik. Je maakt wat geluiden, toont emotie bij je onderwerp en dan loopt het als vanzelf. Natuurlijk weet ik dat mensen anders reageren op kleine meiden met grote ogen en sproetjes, maar ik geloof echt dat deze vlieger voor alle leeftijden opgaat.

De sleutel is te praten voordat je kunt denken, want bij twijfel wordt het onnatuurlijk. Daar is een hele hoop persoonlijke vaart voor nodig, of een ongevoeligheid voor afwijzing – van dat laatste ga ik bij Ada voorlopig niet uit.

Wat een geluk, om vanaf zo jong te leven met het besef dat iedereen in principe op je zit te wachten. Een besef dat zelfverzekerdheid of vaart verhoogt en de kans op nieuwe positieve reacties versterkt.

Afgelopen maandag mochten we niet betalen voor onze bitterballen. Barman Timon kwam achter de bar vandaan om ons uit te laten. Vlak voor de ingang draaide ik me om, en stond daardoor veel te dicht op hem. Toch stapte hij niet achteruit.

‘Ik wil je echt gewoon betalen,’ zei ik.

‘Nee, man,’ zei hij. ‘Zo is het goed. Ik vind het leuk dat jullie elke week voor Ada’s dansles komen.’

Glimlachend zette ik haar op het zitje op mijn stang. Ada hield haar danstas tussen haar hand en het stuur geklemd. Terwijl we de Rozengracht op draaiden besefte ik hoe gezegend ik was met haar, mijn stad, mijn leven. Met een barman in een klein café die onze namen wist en blij werd simpelweg omdat we kwamen.

Hoewel iedereen natuurlijk naar De Druif moet gaan omdat ik daar zelf werk, kan ik Chris van harte aanbevelen.

Kort nadat ik bij Van Oorschot was komen werken, vond ik in de krochten van de uitgeverij een exemplaar van Kontakt met de vijand. Het was een nieuw-oud boek, het had er sinds verschijnen in 1975 in een doos gelegen. Ik begon erin en stopte niet meer. De toon, het avontuur. Kees Verheul was de levende brug met het oude Rusland, en ik ben nooit gewend geraakt aan het gegeven dat hij Joseph Brodsky zo goed had gekend, en Nadezjda Mandelstam. Verheul leerde ik al snel kennen als een uiterst aimabele man die op al onze borrels en etentjes kwam: hij hield intens van gezelschap, was een vrolijk causeur en een uiterst aangename gesprekspartner. Overigens kon hij gelukkig ook goed laten merken als hem iets níet beviel.

Een van de opmerkelijkste boeken die we met hem maakten was het boek Niets heb ik van mijzelf, dat bestaat uit een drieluik terug de tijd in: een meesterlijk abecedarium van Willem Jan Otten over zijn ‘gids’ Kees Verheul, een portret van Verheul over zijn leermeester Clay Hunt, en een schitterend stuk van Clay Hunt over John Donne. Verheul kon uitmuntend bewonderen en was zeer gul in zijn waardering. Des te mooier dat er zo’n ode aan hem geschreven is, respectvoller kan het niet.

Zijn meesterwerk was wat mij betreft de Tutcheffs trilogie Villa Bermond (1992) Stormsonate (2006). We hebben aardig wat afgemaild en gecorrespondeerd over het derde deel. Stukken ervan – heel mooie stukken – verschenen in Tirade. Toen ik doorgaf dat een boekhandelaar ernaar vroeg moest ik haar van Kees dit antwoorden:

‘Kort na het verschijnen van het tweede deel van De Tutcheffs kreeg ik kanker. Terwijl ik hiervoor werd behandeld en genas kreeg mijn levensgezel twee  progressieve ouderdomsziekten. Eind 2018 overleed hij daaraan. Hoewel ik inmiddels bijna tachtig ben geworden (d.w.z. tien jaar ouder dan de dichter Tutcheff) en een stuk van mijn vitaliteit kwijtgeraakt, heb ik allerminst de moed opgegeven om na de noodgedwongen lange werkpauze verder te gaan met de cyclus.’

Dit was waar: de moed gaf hij nooit op. Hij werkte eraan, drie weken geleden ontvingen we weer een stuk van hem. Het begint zo:

‘Een filosofisch middagmaal. Deelnemenden: de gastheer en voorzitter Apollonius von Maltitz; diens vrouw Clotilde, die aan een uiteinde van de tafel zat, het zachte haar golvend in de tocht die de hitte in het vertrek niet vermocht te verdrijven; de overige gasten links en rechts van haar aan de dis. Plaats, het Bertuch Haus in Weimar, begin augustus 1843.

‘Pech, Tutschew, dat je hier bent met deze hittegolf, het lijkt verdorie Brazilië wel.’ Hij wist lachend zijn blonde gezicht af. Met een zucht: ‘Daar heb je ’s zomers tenminste de bergen.’

De lezer is in een paar zinnen al weg. Daar. Ik ben een paar keer in Scheveningen met Kees wezen eten. Daags voor de eerste maal schreef hij: ‘Beste Menno, Dank voor je handgeschreven brief in ouderwetse envelop, die je mij liet bezorgen op instigatie van een droom. Erg aan mij besteed, deze opzet, evenals je verrassende en eervolle plan om mij een “auteursbezoek” te komen brengen, de eerste keer in mijn carrière dat mij, geloof ik, zoiets overkomt.’ Kees Verheul ten voeten uit, een ironiserende toon ten aanzien van zijn eigen schrijverschap, een op vriendschap gerichte reactie. We spraken toen en later vaker ook over de Russische Bibliotheek, waarmee hij zich gelukkig altijd – gevraagd vaak en ongevraagd soms – bleef bemoeien. (Volgend jaar zal nog een onbekende Rus op zijn instigatie bij ons verschijnen. Hij bleef voor ons een gids.) En over zijn laatste Tutcheff-boek, waaraan hij bleef werken.

Maar Verheul werkte aan heel veel, en hij was er voor veel mensen. Zoals hij en zijn man Cees hun leven leidden, naar een voorbeeld van Brodsky, in ‘anderhalve kamer’: een halve in Rome, een halve in Scheveningen en een halve in Amsterdam, verdeelde Kees zijn krachten over schrijven, doceren, vriendschap, sociaal vertier, correspondentie, vertaling, kritiek en wat al niet. Een vol bestaan. Zo is er ook teveel over hem te melden. We laten de prachtige roman Een jongen met vier benen en de zeer veelzijdige essaybundel Een volmaakt overwoekerde tuin maar node verder onvermeld.

Van Oorschot neemt afscheid van de veelzijdigste en vriendelijkste leidsman die we hadden.

Maripaolie, pindakaas en vruchtensappen. Het bos van Suriname heeft veel meer te bieden dan alleen goud en hout. Het telen van fruit, groenten en de productie van bosbijproducten zijn mogelijkheden die niet alleen voordelen hebben voor de stadsmensen, de inwoners van de hoofdstad Paramaribo, maar ook voor de binnenlandbewoners: Marrons en Inheemsen. 

Het telen van deze producten biedt een andere optie om aan te verdienen dan goudwinning en houtkap. Echter is de infrastructuur, onder meer letterlijk de weg die afgelegd moet worden om bijvoorbeeld de producten naar de stad te brengen voor verkoop, nog onderontwikkeld. Laat staan dat de producten op de internationale markt worden gebracht, wat naar mijn mening wel mogelijk is. Hierin moet niet alleen geïnvesteerd worden door de private sector en de non-gouvernementele organisaties die werkzaam zijn in het binnenland, maar ook door de overheid.

Om ervoor te zorgen dat bij een te grote aanpak het bos wordt aangetast, lijkt het mij raadzaam de schaal zodanig te houden dat het bos de druk aan kan. Een mooie verbinding met deze zaken is het toerisme. De producten kunnen namelijk ook op de verschillende oorden verkocht worden en ze hebben ook een bepaald verhaal dat de toerist zeker kan interesseren. Een afzetmarkt creëren binnen het toerisme lijkt mij eerder noodzaak dan een mogelijkheid. 

Suriname is op een belangrijk punt als we kijken naar wat er in de wereld gebeurt rond bos, wat mogelijk is met het bos en wat er momenteel mee gebeurt. De overheid en verschillende organisaties praten over het vinden van een evenwicht tussen bosgebruik en bosbehoud. Het bos hoeft namelijk niet te wijken voor de ontwikkeling van het land. Hiervoor moet echter een goed plan worden opgesteld dat helder en transparant is voor alle belanghebbenden, waaronder de binnenlandbewoners. 

Laten we niet vergeten dat bij de bouw van de Afobaka stuwdam, een symbool van ontwikkeling, aan de binnenlandbewoners werd beloofd dat zij ook elektriciteit zouden krijgen. Helaas hebben zij nog steeds geen stroom van de krachtcentrale. Het zou ontzettend fijn zijn als deze belofte alvast wordt nagekomen. Want als de binnenlandbewoners eenmaal vierentwintig uur elektriciteit hebben, kunnen zij veel meer doen op het gebied van landbouw en productie van bosbijproducten.

Voor mijn scriptie onderzoek ik brieven van mijn overgrootvader. Ze stammen uit de jaren 1945-1947. Het zijn er, schat ik, rond de tweehonderd. Soms kattenbelletjes, soms hele lappen tekst. Voor het overgrote deel zijn ze met pen geschreven, een enkele met potlood. De inkt is goed leesbaar, het potlood niet altijd.

Een deel van de brieven kregen we in 2019 van mijn oudtante. Zij had ze al die jaren bewaard en nu moesten wij er maar op passen, zei ze. De rest ontvingen we een paar maanden geleden na het overlijden van een oudoom. Wij wisten helemaal niet dat er meer brieven overgeleverd waren dan die, die we al hadden. Het moeten er ooit veel meer geweest zijn, want er wordt in de brieven soms verwezen naar brieven die ik niet kan vinden en er zijn epistels waarvan alleen de tweede en derde pagina zijn bewaard gebleven.

Sinds het bij de rest van de familie bekend werd dat mijn vader en ik een familiearchief aan het aanleggen waren, hebben zich in mijn ouderlijk huis vele dozen verzameld: de generatie van mijn opa stierf en alles wat betrekking had op mijn overgrootouders en daarvoor vond gemakkelijk zijn weg naar Leiden: mijn ooms en tantes en mijn vaders neven en nichten waren blij dat er een plek was waar ze die spullen zonder schuldgevoelens naar toe kunnen brengen. De afgelopen weken ben ik in de weekenden die ik thuis was alle dozen nog een keer doorgegaan. Daar had ik twee redenen voor: ten eerste wilde ik een grove inventaris aanleggen en ten tweede wilde ik alle brieven die relevant zijn voor mijn scriptieonderzoek uit de verschillende dozen bij elkaar zoeken. Uur na uur zat ik tussen het papier. Heel oude boeken. Zwart-witfoto’s. Brieven uit de jaren twintig van de vorige eeuw, waar vaak alleen de naam, een globale adressering en het beroep van de adressant op de envelop stond: Sybesma, Stationsplein, veearts. Volgeschreven oude schriften en blocnotes. Kopieën van brieven en dagboekpassages, soms zelfs meerdere kopieën van een document. Gaandeweg dacht ik steeds vaker: ‘Dat dit allemaal bewaard is gebleven, is een wonder.’

De vraag die mij ook meer en meer bekroop was: ‘Waarom hebben ze dit eigenlijk bewaard?’

Mijn broer is tegenwoordig aan het ontspullen. Alles wat hij en zijn vriendin niet gebruiken en waar geen directe functie of emotionele waarde aan verbonden is, gooien ze weg.

In welke categorie valt dit familiearchief? Het is niet iets waar je iedere dag in kijkt. Als ik mijn scriptie niet over die brieven was gaan schrijven, dan waren de dozen tot sint-juttemis op zolder blijven staan. Het heeft alleen emotionele waarde, al is die ook beperkt omdat het overgrote deel bestaat uit documenten van en over mensen die ik niet heb gekend. Ik had alle spullen waarschijnlijk na de dood van mijn ouders meegenomen, vastbesloten om er ooit iets mee te doen. Maar wat? Ik heb dan nog het geluk dat ik er ooit een roman over zou kunnen schrijven (stiekem maak ik daar ook aantekeningen voor). Wat doen andere mensen ermee? Je kunt er een paar keer doorheen gaan en er iets over schrijven, voor de familie. Je kunt een stamboom optuigen. Allebei grote ondernemingen die tijd vergen. Ik kan me voorstellen dat – als je dat allemaal niet doet – de dozen langzaam tot ‘troep’ verworden: ze staan er maar en je vergeet op den duur wat er ook alweer in zat. Misschien dat oude brieven en documenten daarom op zeker moment worden weggegooid. Als iemand tijdens een opruimwoede, tijdens het ontspullen, tegen zichzelf zegt: ‘Wat moet ik ermee?’

Ons familiearchief zal niet worden weggegooid. Wij verkeren in de gelukkige omstandigheid dat vrijwel alles in het archief interessant is voor Tresoar, het literatuurmuseum, archief en bibliotheek van Friesland. Mijn overgrootvader was schrijver, mijn oudoom was dichter, de broer van mijn overgrootmoeder was de oprichter van de condensfabriek in Friesland (het huidige FrieslandCampina) en een oom van mijn overgrootmoeder was een krantenmagnaat.

Maar de vraag blijft: waarom hebben ze het allemaal bewaard? Dat ze toen het idee hadden dat hun brieven of dagboekaantekeningen misschien van historische waarde zouden kunnen zijn, lijkt me onwaarschijnlijk. Misschien hebben ze alles bewaard om later nog eens terug te kunnen lezen, later nog eens door te kunnen bladeren. Dat raakt aan een fundamentelere vraag: waarom bewaar je überhaupt iets? Waarom doe je bijvoorbeeld niet elk boek dat je uit hebt meteen weg? 

Ik weet het niet. Wel weet ik dat we vandaag de dag ook heel veel bewaren, al gebeurt het nu automatisch, zonder dat we er bewust mee bezig zijn. Alle foto’s die we nemen worden direct opgeslagen op onze telefoon en waarschijnlijk ook ergens in de cloud neergezet. Pieter Derks merkt in een van zijn conferences op dat voor hem de hel niet uit het hellevuur zou bestaan, maar uit de opdracht om de tienduizenden foto’s uit te zoeken die hij de afgelopen jaren genomen heeft. Misschien ligt daar een antwoord van de vraag in: misschien bewaren mensen foto’s, brieven en andere schrijfsels omdat ze ze later nog eens willen uitzoeken. Je bent als de dood om iets belangrijks weg te gooien. Maar aan dat uitzoeken komen weinig mensen toe: niet genoeg tijd.

Een gepensioneerde academicus met wie ik enige tijd muziek maakte, zei eens dat zijn generatiegenoten aan het opruimen waren geslagen, zodat hun kinderen dat niet hoefden te doen. Hij voelde zelf geen aanvechting om hetzelfde te doen: hij vond dat het juíst de taak van de kinderen was om op te ruimen en orde te scheppen. Dat zijn dan wel de momenten dat er dingen wegraken, denk ik.

Wij ruimen ons archief niet op. We hebben het gesorteerd en na de voltooiing van mijn scriptie brengen we alles naar Leeuwarden. Wat moeten we er anders mee?

De eerste rokjes liepen over straat. Af en toe reed er een auto voorbij. De zon ketste dan af op de raampjes. De bundeltjes licht vielen als morsecode uit elkaar – signalen die ik niet kon lezen, boodschappen die me niet bereikten, berichten die verloren gingen door mijn onvermogen ze te ontcijferen.

Een straatkat vlijde zich tegen me aan, bolde haar rug zo krom als een snijplank die je per ongeluk in de afwasmachine hebt gedaan. Ik aaide het beest en moest denken aan B. – zij had ook een kat. En een afwasmachine. En een snijplank. En een rug, die soms ook kromde. Soms zelfs tegen me aan.

Het was een van de eerste lentedagen en de middag lag open als een verse wond. Ik tastte in mijn jaszak naar mijn sigaretten, dook een zijstraatje in, vertraagde mijn pas wat en voelde hoe de schaduwen van de gevels over me heen vielen als een vangnet.

Als ik een horloge had gedragen, had ik er niet op gekeken. Dit waren de plotselinge loze uren, een gat in mijn agenda zonder opvulling, een niemandsland van tijd. Ik stak een sigaret op, keek naar hoe de grijze rook die ik uitblies vervloog tot niets. Ik dacht weer aan B., die beweerde dat ze niet rookte, maar altijd een sigaret van mij bietste als ik er een opstak.

Een stelletje dat me passeerde, groette me. De jongen had zijn overhemd slordig dichtgeknoopt, droeg zijn haar als een aureool en liep op opengewerkte schoenen. Het meisje hing aan zijn arm, lachte hardop en droeg geen groen vissershoedje. Net zoals B. dat nooit droeg.  

Ik versnelde mijn pas weer, alsof ik weg kon lopen van herinneringen, stoorde me aan hoe de gedachten aan B. voordrongen, zich een weg baanden door relevantere overpeinzingen, om vooraan in de rij te komen.

Misschien was het de lente, dacht ik, misschien was het deze middag, die ik ineens voor mezelf had, omdat B. eerder was vertrokken en ik wist dat dat geen goed teken was. Ik stak nog een sigaret op, stond stil bij een portiekje, waar een man uit opdook, alsof hij al op me stond te wachten.

‘Kleingeld?’ vroeg hij bits, met toegeknepen ogen en zijn hand al uitgestoken, in de vorm van een kommetje. Ik schudde mijn hoofd en loog deze keer niet eens.

‘Nee, sorry.’  De man liet zijn hoofd zakken, zuchtte zacht. Net voordat ik door wilde lopen, wees hij naar mijn mond.

‘Sigaret?’ probeerde hij en keek naar het ding alsof het een biljet van vijftig euro was. De zon viel scheef op zijn gezicht, dat vol lijnen zat die zich alleen aftekenen als het leven je veel te zwaar te grazen heeft genomen. Ik greep naar mijn pakje in mijn jaszak, telde de sigaretten, gaf het pakje weg.

‘Dank, meneer, dank,’ prevelde de man, ‘God is met je.’ Hij zei het met de stelligste overtuiging, meer als een constatering dan een wens. Het had geklonken als een bezwering. ‘God-is-met-je.’

Ik keek naar hoe de man uit het zicht stierf, de hoek omsloeg. Het straatje waarin ik stond was leeg, alsof een schilder vergeten was er leven in aan te brengen. De wind blies het firmament vlak, tot ook de wolken wegdreven.

Na een tijdje waaiden zelfs mijn gedachten weg.

Toen mijn vader stervende was, zei hij dat ik voor mijn gezin een nieuwe auto moest kopen. Ons oude karretje had geen werkende radio meer, geen airco, geen brandstofreserve. Het raam van de bestuurder wilde niet meer naar beneden.

‘Driehonderdduizend kilometer is erg veel,’ zei hij, en zocht even naar adem. Naast zijn bed ronkte het apparaat dat extra zuurstof aan zijn lucht toevoegde en waarvan we meer hadden verwacht. ‘Als je geld nodig hebt, dan neem je toch een voorschot op je erfenis.’

Al onze gesprekken waren zakelijk, die laatste weken. Jos wilde de dingen goed afronden; de getallen moesten kloppen en hij dacht alles door. Ruimte voor het soort gesprek dat je eigenlijk wilt voeren met je stervende vader was er niet.

‘Waar moeten we het dan over hebben?’ zei hij als we erop aandrongen dat hij de financiën een momentje liet voor wat die waren. ‘Je leeft en maakt keuzes – sommige pakken goed uit, andere minder. Haal die map met verzekeringspapieren er even bij, wil je?’

Naast zijn hang naar orde, hield mijn vader ervan zijn spullen goed te onderhouden. Zijn auto was altijd brandschoon en hij had een abonnement op de autowasserette. Ik plaagde hem daarmee, maakte een kinderachtig statement door mijn eigen karretje nooit te wassen. Het ding lag vol papiertjes en verpakkingen, lege waterflessen. Otis de Hond bekleedde de hele achterbank met los haar.

Zo’n ding was een gebruiksvoorwerp dat smerig, roestig en gekrast hoorde te zijn. Als ik de verzorgde bolide van mijn vader leende, bracht ik die altijd met een vorm van schade terug. Ik deed dat niet opzettelijk, maar opvallend was het wel.

Na de dood van Jos zochten we een vijf jaar oude stationwagon, en omdat B meeging naar de dealer kwamen we met een duurdere en mooiere versie thuis dan ik had gewild. Alles glom eraan. Hij had krasloze donkere sportvelgen en leren bekleding – de ramen achterin waren getint. Al snel noemden we hem De Jos.

Ik reed veel na mijn vaders dood. Werk aan het huis in Hilversum, mijn moeder naar de chemo brengen. Omdat ik vaak moest wachten – op makelaars, op taxateurs en chauffeurs van kringloopwinkels – pakte ik zo nu en dan de stofzuiger en hield De Jos een beetje schoon. Daar stuurde ik B dan een foto van, omdat zij de grap wel zou begrijpen.

Vorige week waren we op vakantie, en toen we terugkwamen lag De Jos vol vertrapte chips, zand en snoepverpakkingen. Ik merkte dat die rommel me onrustig maakte en reed zondag, omdat ik toch naar de groothandel moest, even door een wasstraat. De duurste beurt, kocht ik, zonder dat zelf te snappen; ik kreeg een bon voor de stofzuiger-allee die zich iets verderop bevond.

In het vak naast me stond een forse man zijn BMW te reinigen. Hij gebruikte perslucht om in alle naden van de bekleding te komen, en stofzoog de wagen daarna zo grondig dat ik even dacht dat hij de sporen van een misdrijf probeerde uit te wissen. Ik keek de kunst af, volgde zijn bewegingen, bracht een halfuur door met het terugbrengen van De Jos in zijn oorspronkelijke staat.

Ik maakte een foto en stuurde die aan B. Ze stuurde een hartje terug.

Het had allemaal wat onwennig gevoeld, maar schaamte had ik niet ervaren. Het was eerder als het schoonmaken en herinrichten van het hok van een geliefd bejaard konijn.