Focus zond vorig weekend The girl who talked to dolphins uit, een documentaire over een enigszins griezelig experiment dat zich ongeveer een halve eeuw geleden afspeelde op de Maagdeneilanden. Het was de tijd van de eerste ruimtereizen. Er was budget beschikbaar om ons voor te bereiden op contact met buitenaards leven. Van dolfijnen stond vast dat het intelligente wezens waren, bijna net zo slim als mensen, en het leek dus zinnig om hen te leren praten. Een luxe dolfijnenvilla werd gebouwd, met alle kamers onder water, en zelfs een dolfijnenlift waarmee de dieren naar de eerste verdieping konden worden gebracht. Een liefhebbende verzorgster erbij: Margaret, een knappe college drop out, die de bordjes keep out negeerde, en stoutmoedig aanbelde of ze mocht helpen de dolfijnen te leren praten. En ondanks dat het experiment  al snel werd stopgezet, onder meer omdat de projectleider Lilley een beetje in de ban raakte van LSD, en hij dit middel ook aan dolfijnen begon toe te dienen, werd er succes geboekt. Vooral dolfijn Peter hoor je tellen tot vijf, redelijk verstaanbaar, en woorden herhalen als vis en water, al vraag je je af of je het had herkend als je het Margaret niet eerst had horen voorzeggen. ‘Peter kon meer dan een baby kan na zes maanden’, zegt verzorgster Margaret. Zij is er een halve eeuw later nog altijd van overtuigd dat ze verder had kunnen komen, als het experiment langer had mogen voortduren. Ook mijn kat Alie zegt trouwens hallo als ik thuiskom. En zij is niet de enige, zo zie ik nu op youtube. Maar dat terzijde. Of verstaan dieren ons wel, en wij hen niet? Ik sluit dat niet uit.

Veel interessanter dan of dolfijnen kunnen praten met mensen, vind ik dat dolfijnen verliefd kunnen worden op mensen. Dolfijn Peter werd tijdens het experiment stapelverliefd op Margaret. ‘Het beest werd misschien te vroeg in zijn leven, en bovendien in de periode dat hij geslachtsrijp werd, in de buurt van mensen geplaatst’, legt de betrokken dierenarts enigszins gegeneerd uit. Hij heeft terugkijkend duidelijk zijn bedenkingen bij de inrichting van het experiment. Maar stapelverliefd, zo noemt hij het. Dolverliefd. Wat is het dolfijn om een dolfijn te zijn. En ze was een knappe vrouw, deze Margaret, zoveel moeten we de dolfijn nageven. ‘Hij was altijd bij me in de buurt’, vertelt Margaret, inmiddels een dame op leeftijd. Hij was jong en bronstig, wilde indruk op haar maken.Hij reageerde het best van de drie dolfijnen op haar pogingen om hen te leren praten. Margaret ging steeds vaker zwemmen met Peter, gezellig samen door de dolfijnenhuiskamer. En steeds vaker gebeurde het dat Peter opgewonden raakte in haar bijzijn. Hij drong zich aan haar op, vertelt Margaret. Eerst liet ze hem nog zijn opwinding op een vrouwelijke dolfijn uitleven, maar al gauw vond ze dat te veel gedoe, en bevredigde ze hem met de hand. Dat was voor haar geen seksuele handeling, vertelt ze. ‘Hooguit sensueel.’ Toegeven dat ze zelf ook verliefd was op Peter is natuurlijk taboe, onprofessioneel, onethisch, het kan niet. Maar de documentaire wekt de indruk dat ze het geweest kan zijn. Ze spreekt over Peter als over een oude geliefde. Een kalverliefde, met een hartverscheurend einde (spoiler alert). Als het experiment uit de hand loopt, en de financiering wordt stopgezet, moeten Peter en Margaret afscheid nemen. ‘Dat was vreselijk’, zegt Margaret. ‘De laatste nacht hebben we samen doorgebracht.’ En daarna werd Peter overgevlogen naar een laboratorium in Florida, te ver weg voor Margaret om hem te kunnen bezoeken. ‘Als dierenarts mag je natuurlijk niet te veel menselijke eigenschappen aan dieren toekennen’, zegt de betrokken dierenarts van het project, maar hij is ervan overtuigd dat Peter gestorven is aan een gebroken hart. ‘Dolfijnen kunnen zelfmoord plegen, dat is bekend’, legt hij uit. Hun ademhalingssysteem is niet automatisch, zoals bij mensen, het valt onder hun motorische zenuwstelsel, het zenuwstelsel dat je bewust moet besturen. En van dolfijnen weten we kennelijk dat ze onder slechte omstandigheden kunnen besluiten om niet meer verder te ademen. Peter overleeft zijn scheiding van Margaret niet. In zijn nieuwe laboratorium zonder daglicht, en vooral zonder Margaret, dompelt hij zich op een dag onder, om nooit meer boven te komen.

Het onderscheid tussen mannen en vrouwen is een simplistisch, talig construct dat het desalniettemin tot allesbepalende factor heeft geschopt binnen onze joods-christelijke cultuur, alsmede binnen die van de islam. Het is lastig te geloven dat Michel Houellebecq zich dit niet realiseert. Het is zo mogelijk nog lastiger om te reageren op de vraag van oud-Tirade redacteur Menno Hartman wat een vrouw van Houellebecq’s Onderworpen vindt.

Op de derde pagina van zijn roman pleit Houellebecq ervoor dat een goede schrijver daadwerkelijk aanwezig is in zijn boeken. Als de schrijver je dierbaar is, wil je hem terugzien en ‘je dagen met hem doorbrengen’. De 24 uur die ik doorgebracht heb met François, de hoofdpersoon van het boek, waren me in ieder geval dierbaar. Ik werd François, reed de desolate weg de stad uit, stapte in het tankstation over een lijk om een broodje tonijn gezond te pakken en keek uit naar een goed gesprek met de man van een collega. Zelfs zijn gevoel van hunkering naar de veel jongere Myriam werd het mijne.

Ook als ik niet in de tekst verdiept was en zelfs nu het boek allang weer in de kast staat, keert het gevoel een beetje François te worden terug. Dat maakt Houellebecq naar zijn eigen maatstaf en wat mij betreft een goede schrijver en Onderworpen een goed boek. Tot zover mijn bevindingen.

In plaats van aan de Sorbonne in Parijs te werken, werkte ik tijdens het lezen echter aan de Universiteit van Amsterdam aan mijn proefschrift. Het Maagdenhuis was net weken lang bezet door ‘competente rebellen’ die zich verzetten tegen het neoliberale rendementsdenken, de financialisering en de daarmee gepaard gaande bureaucratisering van de universiteit. En ook die wereld werd de mijne.

Een wereld waarin mannelijke en vrouwelijke professoren, docenten en studenten zich groepeerden om het systeem van de universiteit kritisch te analyseren. En hoewel ook in Amsterdam de voorzitster van het college van bestuur het veld moest ruimen, gebeurde dit niet omdat ze een vrouw was, maar juist omdat ze zich heer en meester waande. Zij dacht boven de mensen die de universiteit haar bestaansrecht geven te staan, maar viel van haar door studenten, docenten en professoren aan het wankelen gebrachte voetstuk. Houellebecqs Marie-Françoise vertrekt echter gedwee en vrijwillig als de Sorbonne onder gematigd islamitisch bestuur komt en vrouwelijke professoren geen plek meer gunt.

Die samenloop van omstandigheden, het François worden van mezelf en het deel uitmaken van de assemblies in het Maagdenhuis, maakte dat ik het ongeloofwaardig achtte dat de islamisering van de universiteit waarin vrouwen ondergeschikten zijn, zoals Houellebecq schetst, zonder meer bewaarheid kan worden.

We kunnen zijn scenario echter wel als een waarschuwing zien. En juist daarom leer ik mijn, grotendeels vrouwelijke, studenten kritisch te denken en in te zien dat onze cultuur bol staat van constructen die zozeer op los zand gebouwd zijn, dat we ze met een beetje moed kunnen en moeten doen wankelen.

‘Liever een idealistische, kwalitatief gerichte geesteswetenschapper dan een zielloze, pragmatische massafiguur die zich tevreden stelt met wat zij aangereikt krijgt, kritiekloos overgebleven in een wereld die zij zelf heeft helpen creëren’, schreef Tessa de Vet, student aan de UvA, in de Volkskrant van 8 juni 2015. Hoewel ik haar niet doceer, verwoordt ze treffend het kritische geluid dat geesteswetenschappers aan universiteiten en hogescholen stimuleren en dat mensen op de been brengt.

Die kritische houding past een universiteit en zelfs Houellebecq slaagt er niet in me te overtuigen dat die de komende zeven jaar zal afnemen, laat staan verdwijnen. Mijn vertrouwen in de huidige en komende generaties studenten is daarvoor te groot.

Het is daarnaast veel eenvoudiger om François te worden als je het onderscheid tussen mannen en vrouwen tijdens het lezen geen rol laat spelen. Laten we daar beginnen en ons afvragen wat een boek met je doen kan, voordat we er iets van vinden.

—————————

Rebecca Louise Breuer doceert cultuurfilosofie en visuele cultuur aan het Amsterdam Fashion Institute – Amfi. In het najaar van 2015 verdedigt zij aan de Universiteit van Amsterdam haar proefschrift getiteld Fashion Beyond Identity. The Three Ecologies of Dress.

00:36:32

Charles Ives, Holidays Symphony, dl. 3, The Fourth of July (1912); San Francisco Symphony olv Michael Tilson Thomas.

00:42:20

Vreemd, na blokfluit, radio, fanfare, dat de meest indringende muzikale stem uit zijn verleden ontbreekt. Heeft hij niet wekelijks de scala aan geluiden van het orgel ondergaan, van praten met een dichtgeknepen neus tot donderend geweld? Is hij zelfs niet een tijd bijna wekelijks op bezoek geweest bij iemand die in de bedstee van zijn huisje onderaan de dijk zelf een orgel had gebouwd, met pijpen tot tegen het plafond? Hoorde hij daar niet fervent de muzikale warmte van Feike Asma verdedigen tegen de berekenende kilte van Bach? Het is allemaal waar. Ging zijn allereerste stukje in een krant niet over de inwijding van het nieuwe orgel bij hen in de kerk? Ook dat is waar. En als hij geen zin heeft om een standpunt in de discussie over Romantiek en Barok in te nemen, waarom laat hij dan niet de beroemde Toccata en Fuga in D klein van Bach horen? Berekenend en warm tegelijk, wat wil je nog meer.

Wat hij laat horen, niet op orgel maar op de piano, zou je een platgewalste versie van deze Bach kunnen noemen: in de op de seconde af even lange Winnsboro Cotton Mill Blues van Frederic Rzewski is de piano, die in volumebereik concurreert met het orgel, een muziekmachine, die van onhoorbaar zacht tot knetterhard wat er bij Bach aan dynamiek te horen is, wegwalst. Net als Bach ook houdt Rzewski van wijsjes die iedereen kan zingen, blues, worker songs of spirituals in zijn geval. Na een lang stuk zonder vertragingen en versnellingen klinkt er een melancholieke blues op, waarna de menselijke maat het gaat winnen van de machine. En als de machine toch weer de overhand dreigt te krijgen, gebeurt dat met flarden van de originele Winnsboro Cotton Mill Blues zoals Pete Seeger die ooit moet hebben gezongen, totdat de blues stokt en de machine stil staat. Het gevecht tussen machine en song eindigt onbeslist.

Hij heeft nooit de ambitie gehad met handen en voeten een orgel te bedwingen. Het enige industriële geluid waarmee hij vertrouwd was, was de sirene van de vlasfabriek die begin en einde van de schafttijd aankondigde. De enige echte reden die ik kan bedenken waarom hij deze muziek laat horen, is de onderliggende boogie-woogie. Want als er iets is wat hij in zijn jeugd had willen bereiken op de piano, dan wel het perfect spelen van een snelle boogie-woogie, als een razende machine, zonder pauze. Was het niet Pascal die zei dat een mens zowel automaat als geest is?

00:44:08

Frederic Rzewski, Winnsboro Cotton Mill Blues (1979); Ralph van Raat, piano.

00:53:40

Ad Zuiderent (1944) is dichter, schrijver en criticus. Hij publiceerde onder meer de biografie van Gerrit Krol, Van Korreweg naar Korreweg. Zijn laatste dichtbundel is We konden alle kanten op (2011). Tot voor kort schreef hij over muziek voor de website Muziekvan.nu en vervangt Marko van der Wal op de vrijdag.