Drie jaar geleden begonnen Jan van Mersbergen en ik een literaire kroegavond in een café in Oud-West. Helmers was recent overgenomen door Morris, een jonge gozer die zich daar uit de naad liep om iets fris en levendigs te maken van een zaak die bij veel oude alcoholisten uit de buurt nog altijd een gebutst nikkelen belletje deed rinkelen.

Omdat Jan en ik elkaar leerden kennen door het uitwisselen van boekentips en het drinken van bier, wisten we allebei wel dat daar ergens een gouden combinatie in moest zitten, maar het was Jan die met het plan kwam voor een avond waarop niemand eigen werk leest. Verhalen uit de wereldliteratuur, voorgedragen door schrijvers, acteurs en boekenvakkers.

Van meet af aan werkte De Vertellers van Helmers uitstekend. De kwaliteit van het materiaal was hoog, en het is veel makkelijker om werk voor te lezen waarover je schreeuwend enthousiast bent dan je eigen werk, waarbij meer onzekerheid komt kijken.

Grote namen bleken – ook zonder vergoeding – met plezier te komen als verteller:

Abdelkader Benali, Adriaan van Dis, Alex Boogers, Anne Eekhout, Arie Boomsma, Arjan Visser, Arthur van den Boogaard, Babs Gons, Carly Wijs, Chris Polanen, Cindy Hoetmer, Cynthia Abma, Daphne Huisden, David Vann, Dominique van Varsseveld, Edo Brunner, Elisabeth van Nimwegen, Evelien Vos, Femke van der Laan, Franca Treur, Gerbrand Bakker, Gonny Gaakeer, Hanneke Groenteman, Hans Croiset, Henk Spaan, Herman Koch, Ilse Warringa, Irwan Droog, Ivo Victoria, Jamal Ouariachi, Jeroen Pen, Joost Baars, Joost Oomen, Josje Kramer, Julien Ignacio, Laura van der Haar, Leo Blokhuis, Luuk Imhann, Maartje Wortel, Manon Uphoff, Marian Mudder, Marijke Schermer, Mark Pieters, Martin Schwab, Michiel Eijsbouts, Michiel Romeyn, Paulien Cornelisse, Raymond van de Klundert, Rinske Hillen, Rob van Essen, Rob Waumans, Rosa van Leeuwen, Roos van Rijswijk, Roos Schlikker, Sander Blom, Sander Kollaard, Sanneke van Hassel, Sarah Meuleman, Saskia Noort, Saskia Temmink, Stephanie Hoogenberk, Sun Li, Thomas Heerma van Voss, Twan Vet, Wilfried de Jong, Wytske Versteeg.

Onze avonden werden goed bezocht door een vrij jong publiek, onder wie veel schrijvers en dichters. In een stampvolle kroeg kon je – zodra er gelezen werd – een viltje horen vallen.

Tussen lockdowns door bleven we De Vertellers organiseren en in perioden dat er echt niets mocht, gingen we online met filmpjes waarin acteurs en schrijvers lazen in een lege kroeg. Deze maart was er weer een Vertellers zonder enige beperking, een groot geluk omdat het hart van onze avonden toch een ouwelijk veloursen bankje is. Jan en ik passen daar nauwelijks met zijn tweeën op, en daar moet dan ook nog een Verteller tussen.

Henk Spaan wist niet hoe vér hij naar het puntje van de bank moest kruipen en acteur Edo Brunner (toch een man van formaat) dook er juist ruggelings tussen. Hoe onze gasten ook reageren op het bankje, het is altijd leuk.

Afgelopen maandag was er weer een Vertellers van Helmers, waarna ik veel berichtjes van bezoekers kreeg: wat had die-en-die ook weer gelezen? Dat wilden ze gaan kopen, want dat was heel mooi geweest.

Zie je, dacht ik terwijl ik antwoordde: het werkt. We hebben bier gedronken, en nu wordt er meer gelezen.

Beeld: Matthijs Immink

Mijn kinderen hebben een sterke weerstand. Maar heel zelden komt het voor dat ik ze thuis moet houden. Toen ik Ada eergisteren van school haalde, klaagde ze al over buikpijn, en in de nacht kwam daar een flinke koorts bij. Ik sliep met opgetrokken benen in haar korte meisjesbed terwijl B in onze slaapkamer bij het ijlende meisje waakte.

Ik had degene moeten zijn die met Ada opbleef, maar dat is dus niet wat er gebeurde. In de ochtend was mijn vrouw gebroken en had mijn dochter nog steeds koorts. Even later moest B op haar werk een dissertatie geven over het onderzoek waaraan ze nu al jaren werkt.

Mijn eigen werkdag zat zo vol dat ik me niet voortdurend schuldig kon voelen over mijn nachtelijke snordrukkerij, maar het knaagde wel zo nu en dan. Ada lag te zweten op de bank; op een tafeltje naast haar stalde ik sap en karnemelk en andere dingen uit die ze lekker vindt.

‘Dank je,’ zei ze. Ze pakte mijn hand en hield hem tegen haar voorhoofd. ‘Warm, ben ik.’

Ik haalde een koude washand voor op dat hete bolletje en dacht aan hoe het moet zijn geweest in de tijd van Jacob Olie, die nog geen tweehonderd meter bij ons vandaan op de Zandhoek woonde. Toen kon een hoestje nog tuberculose betekenen, een beetje koorts het begin van polio. Er waren artsen en ziekenhuizen, maar de kindersterfte loog er niet om in die jaren. Drie van Jacobs zeven kinderen stierven jong.

Ik geloof dat de liefde voor je kind zuiver biologisch is, en dat die dus in elke tijd hetzelfde moet hebben gevoeld, maar ik weet ook dat hevige angst uitdooft als je er lang genoeg aan wordt blootgesteld.

Als een kind maar weinig kans heeft om haar eerste jaar te overleven, hecht je je er dan minder aan? Elk organisme streeft naar groei en het overdragen van genetisch materiaal, en dus zou elke bedreiging van een drager van ons genetische materiaal opnieuw een code rood moeten veroorzaken.

Jacob verloor drie kinderen, maar zou directeur worden van de eerste Nederlandse ambachtsschool en over een periode van vijftien jaar drieduizend foto’s maken van zijn stad. Iemand die in het Amsterdam van onze tijd drie kinderen verliest, komt dat nooit teboven.

De marathonvoorstelling van de Leedvermaaktrilogie van Judith Herzberg door Het Nationale Theater had vanaf het begin alles mee. Regisseur Erik de Vroedt kwam vertellen wat er allemaal mis was gegaan en dat ook nog een grote rol was uitgevallen: Jaap Spijkers was ziek en een ‘moedige, knappe jonge Indo met tekstboek’ de regie-assistent, zou zijn rol waarnemen.

Ik zag het verfremdungseffect van Bertolt Brecht bewaarheid worden: als je meteen het publiek de wegdroommogelijkheid ontneemt (man met script toont het kunstmatige) komt alles harder binnen. Het was het begin van een transparante avond. Transparant om vele redenen. Omdat het stuk in de uitvoering dat zelf is: anders dan bij de klassieke drama’s waar een bode komt vertellen wat er op het strijdtoneel gebeurd is, geschiedt hier alles in de marge. De geniale vondst van Herzberg in haar Leedvermaak is dat het zich in zijn geheel afspeelt in een bijruimte bij een huwelijksfeest. Waar iedereen even uitpuft die niet aan het feesten is. Zo krijg je alle zijlijnen mee, niet het hoofdverhaal, lijkt het, maar daarmee juist wel wat echt van belang is. Transparant ook omdat de auteur in de zaal zat. In Rijgdraad zit een tekst als ‘wat gek eigenlijk, je kunt je zelf zien zien, maar niet denken denken.’ En dat is wat we ergens waarnamen, we zagen Herzberg denken denken. Onafwendbaar verdubbelt zich een bij vlagen autobiografisch stuk in het hoofd van de kijkende auteur. We zagen niet alleen de geschiedenis van oorlog en verwerking, die van Lea (schitterende rol van Tamar van den Dop), maar ook de waarneming en het tot tekst maken daarvan, van Herzberg. En verder nog. Ter verhoging van de diepte van dit alles zaten er acteurs in de zaal die het stuk vroeger speelden, ook acteurs die de verfilmingen speelden. En de moeder van een van de actrices zat in de zaal ongetwijfeld door haar eigen terug-in-de-tijd-telescoop te kijken.

Een familiegeschiedenis over decennia naoorlogs trauma werd uitgespeeld in een omgeving waarin zich zoveel betrokkenen over decennia hadden opgehoopt, dat het hele theater leek te gaan over hoe families zich met van alles opzadelen, over hoe je het juiste niet kunt zeggen en voelen, over van wie de oorlog eigenlijk is en van wie juist liever niet. We keken door een uitvoering in 2022 naar een uitvoering in 1972, naar het schrijven van de tekst, naar het voelen ervan, naar de naoorlogse tijd tenslotte de oorlog in en tot daarvoor. De geschiedenis was doorzichtig gemaakt.

1945

Wij kregen helden op de thee
ze zaten samen op de canapé
ze hadden helemaal geen
conversatie, ik keek en keek
tot ze verlegen waren
ze wisten zich geen raad
met zo een vrede.

(uit: 100% Hopla’s, Judith Herzberg, Uitgeverij De Harmonie)

Een zaal vol zat zich geen raad te weten met zo een vrede.

Naast alleswinkel Rief op de Marnixstraat, waar ik vaak boodschappen doe als ik de kinderen van school gehaald heb, voert een straatje naar de kade, en aan het einde van dat straatje staat een jonge magnolia.

Op de meeste dagen van het jaar komen Nadim, Ada en ik daarlangs zonder de donkere stam en takken echt waar te nemen, maar de afgelopen week stond de magnolia in bloei, en dus stopten we steeds even om te kijken naar de bloemen, die me altijd aan suikerwerk doen denken, aan kwarktaart. Aan kaarsen, als de knoppen nog gesloten zijn.

Omdat ik halverwege een nieuwe roman ben denk ik veel na over welke beelden nou in zo’n boek terechtkomen en welke niet. De stad die ik wil opvoeren bestaat niet echt, is een samentrekking van plekken waar ik ooit was; dus ben ik vrij om beelden op te diepen uit mijn geheugen, een heel decor te bouwen waarin alles op de ideale plek staat.

Beelden die je uit de tweede hand hebt – uit boeken, van film of televisie – werken niet. Ik geloof er heilig in dat de lezer het merkt als de vertaalslag van de werkelijkheid naar fictie een tussenstap heeft ondergaan.

Onze Ada (5) kijkt als B en ik uitslapen graag naar meidentekenfilms, en hoewel ze van zichzelf een expressief meisje is, kan ik het onmiddellijk zien als ze een personage uit Winx of Super Hero Girls nadoet. Een hand op de heup, een opgetrokken schouder, een wegwerpgebaar, de manier waarop ze een pluk haar om haar vinger draait.

We assimileren allemaal voortdurend, zelfs de stugsten onder ons nemen een andere taal op in hun accent als ze ergens lang genoeg wonen. Misschien ziet gedrag er pas on-eigen uit als we het bewúst laten zien.

Met een doos gebutste tomaten in mijn fietskratje stopte ik gisterenmiddag voor de magnolia, en ik moest denken aan dat mooie beeld van Nikos Kazantzakis, over de amandelboom die in de bloesem schiet als haar gevraagd wordt om iets over god te zeggen. Kapotgeciteerd, maar wel een opvatting van god waar ik mee kan leven. Een niet te stuiten kracht, een vreugde en een vruchtbaarheid, iets waarop je zou kunnen leren vertrouwen.

Ik keek naar al die romigroze bloemen en bedacht dat alleen mensen onnatuurlijk over kunnen komen. Dieren en planten, dacht ik, zijn altijd en onwrikbaar zichzelf. Misschien is dat ook wel waarom we met aan jaloezie grenzend genot naar ze kunnen kijken.