Ik word wakker tegen zessen, kom voorzichtig overeind om mijn jongen door te laten slapen. Otis de Hond wacht onderaan de kleine trap en hoewel het nog nevelig is, met van die lucht die kil kleeft aan je huid, besluit ik hem meteen maar uit te laten.

Ik neem mijn telefoon mee omdat ik weet hoe mooi de ochtenden zijn. Zoals altijd zal ik een foto voor dit stukje maken. Het licht hoeft zelden bijgesteld.

Toen ik op onze eerste avond hier naar bed ging trof ik Nadim in diepe slaap aan met zijn hoofd op mijn kussen. Zijn eigen bed in de kamer met de pluchen beren leek hij niet eens geprobeerd te hebben.

Hoewel het meestal een recept is voor gebroken nachten, passen we nu prima in één bed. Nadim slaapt diep en kalm, voor mij weegt vooral het besef dat hij straks negen wordt en niet lang meer bij me zal willen slapen.

De pinksterdagen waren we vrij. We lazen onze boeken op strandstoelen in de tuin en Nadim maakte salades voor de lunch, een klusje dat hij zich zonder mijn bemoeienis eigen heeft gemaakt. Van tomaat, komkommer en appel hakt hij grove stukken, maar zijn dressings zijn op smaak en er zit goed veel olie in.

We liepen door de duinen. Groeven naar schelpen aan de vloedlijn, die ik kookte voor het avondeten. Ik maakte een selfie van ons in het licht van een lage zon en Nadim trok geen gekke bekken. Voor het eerst in jaren liet hij een tevreden glimlach vastleggen, zijn donkere sproeten als strooigoed rond zijn smalle neus.

We hebben coronahaar en ik geloof ook dat we stinken. De zee is nog te koud.

Al lijkt het in deze stukjes misschien niet vaak zo: mijn bestaan heeft nadelen. Schrijvers leven in financiële onzekerheid en krijgen nooit voldoende erkenning voor hun werk, maar terwijl Otis voor me uit draaft in deze nevel die van bosjes verre bergen maakt, besef ik dat ik bijna alle dagen van mijn jongens leven zelf heb meegemaakt.

Op aanraden van mijn mede-redacteur Marko las ik Het hout (2014) van Jeroen Brouwers (1940). In een gesprek over diens laatste roman Cliënt E. Busken (2020), waar ik een essay over schreef voor Hollands Maandblad, prees hij het boek als het toonbeeld van Brouwers’ Spätstil. 

Edward Said (1935-2003) wijdde zijn laatste boek, On Late Style. Music and Literature Against the Grain (2006) aan kunstenaars die hun stijl in de slotfase van hun leven radicaliseerden, en schreef daarover het volgende: ‘I’d like to explore the experience of late style that involves a nonharmonious, nonserene tension, and above all, a sort of deliberately unproductive productiveness going against…’

Al op de tweede bladzijde van deze roman trof ik zo’n non-harmonieuze, explosieve beschrijving, die duidelijk verwant is aan de (nog latere) zintuigelijke wildheid van Cliënt E. Busken:

‘Nauwelijks lente en het is al etmalen zo agressief heet alsof mijnheer broeder zon woede uitbraakt. Vlammende hitte als kokende kots, die overal doorheen dringt, zelfs door de muren van de gewoonlijk koele, zelfs kille kapel.’ 

Het hout is het koortsige relaas van Eldert Haman, een zesentwintigjarige leraar Duits die schijnbaar argeloos de Franciscanen is ingerold. Eerst reed hij op een racefiets en las hij boeken (‘Heinrich Böll. F. Scott Fitzgerald en William Faulkner. Albert Camus. Simon van het Reve.’), maar nu slijt hij zijn dagen onwillig in een corrupte Limburgse kostschool: ‘Van seconde naar seconde. Volgende seconde. Weer een volgende. Weer een. Wat ben ik met mijn leven aan het doen.’ 

De broederorde lijkt buiten de geschiedenis te staan, maar op basis van enkele opmerkingen over de Watersnoodramp kun je vaststellen wanneer het verhaal precies speelt. Ook referenties aan Dick Bos en Snip en Snap helpen de lezer op weg. Een van de flashbacks valt zelfs te dateren aan de hand van een literaire verwijzing: Eldert heeft op dat moment de recent verschenen debuutroman van Willem Frederik Hermans (1921-1995) in handen, Conserve (1947). Een sympathiek saluut aan een bewonderde voorganger.

Het centrale thema van dit boek is lafheid. Eldert en zijn medebroeders zijn op de hoogte van het vuige kindermisbruik dat in het internaat geschiedt, maar niemand durft er iets van te zeggen. Als een van de mishandelde kinderen met een vriend een pact sluit om te vluchten, mislukt de poging omdat de ander toch niet durft. Eldert leert buiten, in het dorp, de liefde kennen, maar kan maar niet besluiten of hij de orde werkelijk verlaten wil. 

De euforische slotpassages, waarin Eldert zijn habijt afwerpt en de orde met een stoet kinderen verlaat, ervoer ik dan ook als een weldaad. Laat of niet, Jeroen Brouwers blijft hiermee geheel in stijl: via de taal vertrapt hij heilige huisjes, en sloopt hij de muren die het individu indammen. 

Wanneer je een paradox probeert door te denken, voelt het alsof je geconfronteerd wordt met een knoop die je niet kunt ontwarren. ‘Deze zin is onwaar.’ Je volgt de draad, probeert het uiteinde te vinden, merkt dat je terug bent gekomen waar je begon – een taak die zich als mogelijk voordeed blijkt onuitvoerbaar. Je ervaart een bijna pijnlijke spanning, een soort behoefte om te schreeuwen of ergens hard in te knijpen, die aanhoudt tot je het opgeeft. Je geeft het op omdat je beseft dat het onmogelijk is om de paradox uit te denken, dat het niet zal helpen om harder te proberen – de kluwen heeft geen uiteinde. Het is een gordiaanse knoop.

Blaise Pascal probeert in zijn Pensées (1670), een wanordelijke en postuum uitgegeven verzameling filosofische bespiegelingen, na te denken over de relatie tussen bewustzijn en materie. ‘Ooit zal ik niet meer in deze wereld zijn.’ Op het eerste gezicht lijkt dit een eenvoudige en misschien zelfs triviale gedachte, maar als je er doorheen probeert te denken blijkt er een knoop in te zitten. We hebben enkel toegang tot de wereld via ons bewustzijn, dus hoe zouden we ons de wereld ontdaan van dit bewustzijn kunnen voorstellen? Pascal schrijft:

De mens is niets dan een rietstengel, het zwakste in de natuur; maar hij is een denkende rietstengel. Het universum hoeft zich niet geheel te bewapenen om hem te verpletteren: een pluim rook, een druppel water volstaat om hem te doden. Maar als het universum hem zou verpletteren, dan zou de mens nog steeds nobeler zijn dan zijn doder, omdat hij weet dat hij sterft, en weet heeft van het overwicht dat het universum over hem heeft, terwijl het universum daar niets van weet.

Pensées, fr. 347

Ons bewustzijn bestaat bij de gratie van materie: het woont erin en is er voor zijn voortbestaan waarschijnlijk van afhankelijk. Maar tegelijkertijd kunnen we niet ontkomen aan het idee dat dit parasitaire epifenomeen ergens wezenlijker of fundamenteler is dan de materiële wereld, die we immers alleen maar via het bewustzijn kunnen vatten. Aan de ene kant is Pascal een trotse filosoof; aan de andere kant is hij een nietig, breekbaar wezen. In de mens zijn materie en bewustzijn gordiaans verknoopt.

Een paar weken geleden (het was de dag voor Pasen, het kersenboompje in mijn tuin stond in bloei) sloeg ik, na ’s ochtends een paar pagina’s Pascal te hebben gelezen, in de middag de felroze debuutbundel van Hans Faverey op. Ik vond het volgende gedicht:

Rietmens: is

al verstijfd; de kubus:

afgeglansd. De terugweg
naar het gordiaanse dorp wordt
net afgegrendeld–. Arpeggio’s

van korte duur, echo’s,
rillingen, rook:

uit; over.

Gedichten (1968)

Soms heb je voor de poëzie van Faverey een sleutel nodig, het uiteinde van een draad die je een weg door het labyrint kan tonen. Volgens mij kan het niet missen dat het bovenstaande gedicht met de gedachte van Pascal speelt. ‘Ooit zal ik niet meer in deze wereld zijn.’ De rietstengel verstijft al: het materiële bestaan is van korte duur, en het nietige lichaam kan worden verpletterd door iets kleins als een rookpluim, een druppel water, een rilling, een echo, een reeks van korte klanken. Het einde is in zicht (uit; over): de stengel breekt, en het denken houdt op. Het gedicht breekt af, en daarmee ook de gedachte.

De vreemdste verlaten plek die ik ooit aantrof was een holiday resort op het eiland Gili Menos in Indonesië. Het is een zo klein eiland dat het aantrekkelijk wordt eromheen te lopen, en toen ik dat gedaan had doorkruiste ik het de volgende dag en pas toen zag ik het, vanaf het strand niet goed waar te nemen omdat er veel dichtgegroeid was: een resort met bar, huisjes, grotere huizen met naar buiten waaiende vitrage die naar verten leek te reiken, een bar waar de flessen nog in stonden, maar leeg, zeer leeg. Vorige week fietste ik woensdag om 6.30 door de stad, die om te huilen zo mooi was en volledig verlaten, op twee mannen op een bakfiets na die over de trambaan zoefden, een fietsend, de ander filmend.

Die film zou ik graag zien, de leegte van de stad. Een oningevuld paradijs, een baaierd aan mogelijkheden, niet gegrepen.

De kunst is
zichzelf te spannen tot snaren
een bos zijn, een veld
onder storm, regen
bespeeld worden
leeg durven
achterblijven

(Dick Hillenius)

De lege stad is misschien al bijna een herinnering. We hebben de stappenteller zien oplopen tot ongekende hoogte en bijna niemand gezien, stadwandelen en boswandelen gingen op elkaar lijken. Ik ben de leegte zo gaan waarderen dat ik de uiteinden van de dag opzoek, en vaker op de Veluwe loop waar het stiller is, en donkerder ‘s nachts. In lang niet meer in zwang zijnde gedachten, zoals Roland Holst dat noemt.

(Wat zou Henk van Rensbergen doen these days, de piloot fotografeert overal ter wereld ‘the unthinkable, the end of humanity’, zoals hij dat op zijn website sprekend noemt: verlaten plekken. Maar nu vliegt hij niet, vond hij ze in Nederland ook? Hij maakte een aantal heel fraaie fotoboeken die een David Markson achtige leegheid bieden. In Marksons meesterwerk Wittgensteins minnares volgt de lezer de laatste vrouw op aarde, een zeer aangrijpend boek. )

Wandelen en gedichten, de overeenkomsten zijn het ritme en de denkruimte, en het grillige van die denkruimte. Ook praten gaat trouwens beter lopend en in een lege stad dan aan een tafel.

Op het eiland Menos zag ik al lopende een grote varaan waarvan ik me rot schrok, alleen omdat ik niet zo ver van Komodo was, een plek waar de varaan van die naam er een is die je niet graag tegenkomt. Ik lees nu veel Hillenius, toen moest ik er met een schok aan denken, aan zijn Eilandstukken (Eilanden bestaan niet meer) en aan de zin: ‘ Uit groeiende onwil om ooit ergens in veiligheid aan te komen’, een van de mooiste titels van een bundel die ik ooit las. Zelf schrijft hij in dat eilandboek dat voor hem J.C. Bloems regels eeuwig waren:

want ik wist door een keuze verloren
elk ander verlokkend bestaan.

Een verlokkend bestaan is steeds meer een bestaan waarin je kunt

spannen tot snaren
een bos zijn, een veld
onder storm, regen
bespeeld worden
leeg durven
achterblijven

Een leegte die in elk geval altijd in Hillenius’ poëzie te vinden is.

Het streven is naar rust
de toppen moeten afgesleten
de dalen vervuld

als alles gelijk is
spanningen verdreven
de stromen uitwaaierend
tot stilstand, vervening
aanvankelijk nog bloemen
maar steeds meer bos
zwaar, donker, afsluitend bos
is dat het streven?

maar het reiken dan
buiten de rust
de wil
om de winterkern te verbreken?

Hoewel ik haar vaak plaag als B verzucht dat onze kinderen maar zo kort klein zijn, als ze met verdriet in haar ogen schoentjes die niet meer passen inpakt voor andermans kinderen, zit ik niet heel anders in elkaar.

De meeste emotie maak ik op het moment dat die zich voordoet belachelijk om er later vanachter dit toetsenbord veel langer aan te blijven hangen dan B; misschien is dat waarom ik van ons twee de schrijver ben geworden.

De nieuwe versies van mijn kinderen lijken de oude te overschrijven. Als ik geen foto’s van Nadim en Ada had dan zou ik hun babysmoeltjes al lang vergeten zijn.

Ik verloor een aantal plekken die me dierbaar waren, die geschiedenis werden omdat ze te sterk veranderden en in het heden niet meer terug te vinden zijn. Venetië, Monopoli, het huisje aan de Akkerweg in Zuidzande.

Sinds twee jaar wonen we op B’s geboortegrond. Ze groeide op in deze buurt, roeide al in brakke bootjes op de gracht voor ons huis toen je er alleen maar in zou zwemmen om een leven te redden.

Als je nooit verhuist, wordt het verleden dat je in een wijk hebt dan overschreven door het heden?

Voor een kind dat verhuist kan zijn oude straat intact blijven. Het dorp waar ik vroeger woonde herinner ik me als één en al hutten, weilanden en bos. Aan de rand van dat bos stond een verlaten huis, met een eik op glooiend mos in de tuin. Zes kinderen hand in hand konden de stam maar net omspannen.

Twee keer ben ik teruggeweest in het dorp. Twee vergissingen. Mijn huis bleek klein en grijs, alle plantsoenen aangeharkt, mijn lagere school een vreselijk bruinstenen nieuwbouwding.

Een tijd verbinden aan een plek en die plek daarna verlaten is misschien heel goed. Alles kan dan blijven zoals het was.

Ik kijk babyfoto’s en filmpjes van mijn kinderen en hoe aandoenlijk die ook zijn: hun huidige versies lijken echter, vollediger. Waar oude foto’s vroeger nog verbleekten, hebben die tegenwoordig te weinig pixels.

Hoe dan ook verliest de vastgelegde herinnering het van het nu, tenzij die plek – of die persoon – er niet meer is.

Beeld: Lauren Mae Murphy

Ik lees wat in een oude Tirade (nummer 311, 1987). Hoewel het omslag aangeeft dat het een nummer over de bioloog, essayist en dichter D. Hillenius (1927-1987) is, gaat meer dan de helft ervan over iemand anders. Dit nummer bevat namelijk een stuk van ruim zeventig pagina’s over de Amerikaanse letterkundige Clay Hunt (1915-1977), geschreven door de formidabele essayist en romancier Kees Verheul (1940). 

‘Poetic Passion’, dat overigens integraal online staat, is chimeer van opzet: het is deels persoonlijke memoires, deels literair essay en deels een in memoriam. Verheul kreeg als zeventienjarige jongen met uitmuntende schoolresultaten de kans om negen maanden in de Verenigde Staten te studeren. Hij kwam terecht op een klein maar prestigieus college in Williamstown, Massachusetts. Daar schreef hij zich als verwoed lezer terstond in voor het vak ‘Modern English and American Poetry’, gegeven door Dr. Clay Hunt. 

Het zou op meerdere vlakken een revelatie blijken. Hunt stond op de campus bekend als een genie, maar ook als een onaangepaste excentriekeling. Via enkele levendige herinneringen schetst Verheul een schitterend portret van deze eloquente, drankzuchtige estheet die vloekte als een bootwerker. Zijn jongensachtige speelsheid komt duidelijk naar voren in een van de leukste anekdotes: tijdens een cocktailfeestje ter gelegenheid van zijn eigen verjaardag liet Hunt een colonne ‘opwindbare speelgoedmuizen’ los op zijn gasten: ‘De dieren hadden er zo echt uitgezien en hun bewegingen waren zo flitsend geweest dat de dames gillend opzij waren gestoven.’ 

Maar bovenal was hij degene die Verheul wegwijs maakte in een nieuw literair domein, namelijk dat van de modernistische poëzie. Een paar jaar eerder had hij het oeuvre van Simon Vestdijk (1898-1971) ontdekt, wat resulteerde in een fascinatie die ‘door zijn duurzaamheid, kracht en exclusiviteit tenslotte als een soort neurose was gaan werken’. Zijn contact en ontmoetingen met deze schrijver heeft Verheul overigens geweldig beschreven in Een volmaakt overwoekerde tuin (1987). Hunt liet hem zien dat er ook nog een wereld buiten het universum van Vestdijk bestond, en leverde daarmee ook meteen een nieuw literair voorbeeld aan: T.S. Eliot (1888-1965). 

Ook gaat Verheul uitgebreid in op het wetenschappelijk werk van Hunt. Aandachtig bespreekt hij diens twee boeken over Milton en Donne, zich niets aantrekkend van het feit dat zijn leermeester maar een relatief marginaal academicus was. Overigens blijkt het met die obscuriteit wel mee te vallen: in de tussentijd werd het werk van Hunt bijvoorbeeld meermaals aangehaald door de invloedrijke literatuurcriticus Harold Bloom (1930-2019). 

Tot slot bevat het stuk een wat pijnlijke beschrijving van een laatste ontmoeting met Clay Hunt. Enkele maanden voor de dood van zijn oud-docent komt Verheul nog eens naar Williamstown, alwaar hij schrikt van de aftakeling en de wat armzalige leefomstandigheden van zijn mentor. Bijna vilein is de minutieuze registratie van de verstrooide man op leeftijd, dusdanig dat ik begon te vrezen voor een afrekening. 

Maar ‘Poetic Passion’ bleek wel degelijk een ode te zijn. Verheul sluit af met een enerverende lofzang op het doceer- en verteltalent van Clay Hunt, dat Verheuls liefde voor literatuur op een cruciaal moment aanwakkerde. ‘Uit mijn kontakt met hem begrijp ik dat de ‘poëtische hartstocht’ – een hartstocht die nuchtere rationaliteit en humor allerminst uitsluit – er, net als de meeste hartstochten, om vraagt met anderen te worden gedeeld,’ schrijft Verheul, en hij heeft gelijk: zowel bij het schrijven als het doceren gaat het in de eerste plaats om het delen van een hoogstpersoonlijke liefde, het leggen van contact. Niet voor niets komt dat laatste woord zowel in dit essay als in het verdere oeuvre van de hartstochtelijke docent en verteller Kees Verheul veelvoudig voor.