Dat Facebook niets met de echte wereld van doen heeft, is naar ik aanneem gesneden koek. Om me  heen hoor ik bijvoorbeeld uiteenlopende geluiden over de bezettingen op de Universiteit van Amsterdam. De meeste mensen die ik heb gesproken kan het geen moer schelen wat er gebeurt in Bunge- en Maagdenhuis, of hebben de afgelopen twee weken onder een steen geleefd. Op mijn news feed zie ik daarentegen de ene na de andere steunbetuiging, dan wel verslag vanuit het epicentrum des verzets verschijnen. Het gaat daar nauwelijks over iets anders – een zaak die ik van harte steun – maar een afspiegeling van mijn dagelijkse gesprekken en ontmoetingen is het zeker niet.

Facebook is een in zichzelf gekeerd medium, zou je als verklaring kunnen geven. Het merendeel van wat ik daar voorgeschoteld krijg is gebakken lucht die nog eens wordt rondgepompt. Wonderlijk dat er zoveel mensen zijn die schijnbaar niet meer zonder die tweedehands zuurstof kunnen. Nog wonderlijker is het feit dat sommige onderwerpen op Facebook niet aan bod komen. Toen ik vanochtend wakker werd hoorde ik op de radio dat Facebook een ‘zelfmoordknop’ gaat introduceren.

Een zelfmoordknop? Ik had verwacht in de loop van de dag wel te weten wat dat betekent, maar het is me nog steeds niet duidelijk. Normaal wanneer Facebook een bommetje laat ploffen merk ik dat wel aan de berichtenstroom. Nu hebben we weer een storm in een glas water om ons collectief over op te heffen, maar blijft het doodstil. Althans, op mijn news feed wel.

Het gaat hier, zo blijkt uit de nieuwsberichten, over een functie waarmee je je zorgen over een Facebookvriend aan diegene kenbaar kunt maken. Met een standaardberichtje: ‘Hi …, a friend thinks you might go through something difficult and asked us to look at your recent post.’ Hoe het precies in z’n werk gaat blijft een raadsel: is het bijvoorbeeld een anoniem verstuurd berichtje? Wat voor actie bedoelt Facebook als ze zeggen naar iemands recente berichten te kijken?

In het licht van de scheiding tussen echte en digitale wereld is dit een kwalijke zet van Facebook. Zelfmoord bestaat niet op Facebook, sterven is niet digitaal. Status-updates hoeven tegelijkertijd niets te vertellen over hoe het werkelijk met iemand gaat. Er wordt nergens zo schromelijk overdreven als op Facebook, of het moest op de tv zijn. Verbanden tussen werkelijkheid en afspiegeling, zoals de zelfmoordknop pretendeert te leggen, zijn een stap op glad ijs. Veelal hebben ze zelfs geen fluit met elkaar te maken, wat ik met mijn voorbeeld over de universiteitsbezettingen heb proberen te laten zien. Het risico is dat Facebook denkt iets goeds te doen, terwijl het misschien meer kapot maakt dan ons/hun lief is.

Het spreekt wellicht voor zich dat ik deze stap van Facebook verwerpelijk vind. Wat mij betreft mag alles, elk onderwerp, elk taboe een plaats hebben op internet, dat is het punt niet. Laten we het daar vooral op een vrije manier over hebben. Een groot anoniem internetbedrijf mag zich alleen niet bemoeien – want daar hebben we het over – met iemands leven of dood. En nee, ik houd hier geen pleidooi voor zelfmoord. Dit is een stuk tegen ongevraagde bemoeizuchtigheden op een vlak dat te hoogstpersoonlijk is om je er met een voorgebakken berichtje vanaf te maken, of daar de mogelijkheid toe te propageren.

In de Tegenlicht-documentaire ‘De nieuwe wijsheid van Ricardo Semler’ spreekt Kees Brouwer met deze goeroe op zijn Braziliaanse landgoed. Semler werd rijk door zijn werknemers als uitgangspunt te nemen in zijn bedrijfsvoering. Dat werkte en het boek dat hij erover schreef, verleende hem uiteindelijk de  status van goeroe. Mensen hebben iemand nodig om naar te luisteren. Tegenlicht bracht eerder al een documentaire over de man. Opvallend in dit nieuwe verhaal van Semler is de wijze waarop hij voortdurend verwijst naar antropologische benadering van groepen mensen: hij neemt de stam als uitgangspunt.

The Tribe. In de indrukwekkende Oekraïense film met die titel van regisseur Myroslav Slaboshpytsky, volgen we een groep jongeren op een school voor doven in een provinciestadje. Er is geen ondertiteling, de kijker moet het doen met de Oekraïense variant van gebarentaal, en dat lukt vreemd genoeg. De reden daarvoor is dat de hoofdpersoon – die nieuw is in de groep – kennis maakt met een stamverband dat volstrekt herkenbaar functioneert: wat we zien is: pikorde bepalen, uitsluiting – toenadering, geld verdienen, prostitutie, diefstal, afrekeningen, dromen, teruggetrokken worden wanneer je te hoog klimt, door fouten uit de rangorde vallen, zich terug vechten, typisch tribale procedés die ons heel eigen zijn en die we om die reden makkelijk herkennen.

De Braziliaanse goeroe heeft veel nagedacht over wat de stam zoal vermag en heeft gezien dat een van de elementaire missers in het recente roofkapitalisme is geweest dat we een te hoog percentage slimmerds in onze bedrijfsvoering hebben toegelaten. Daar is geld mee verdiend, maar er is geen wijsheid ontstaan. Wijsheid verkrijg je in een bedrijf door een procentuele afschaduwing van de stam, de maatschappij te benaderen, zo meent Semler. Zijn er in de wereld 2% luiwammesen, zorg dat je 2% luiwammesen aanneemt. 1% dieven in je land, neem op elke honderd werknemers een dief aan. In een goed door onderlinge verschillen vormgegeven werknemersgroep werkt de tribale correctie, zo is de gedachte van Semler.

De stam van de dove adolescenten in de film The Tribe functioneert goed maar beweegt zich in een droevige spiraal naar moord en doodslag toe, niet ongebruikelijk in de wereldgeschiedenis van stamverbanden. Semler heeft wat dat betreft een rooskleurig idee over wat de stam vermag. In je eigen stam, met personeel, vrouw een riedel kinderen en een stel honden en een strandje aan een bergmeer in het oerwoud van Brazilië, en het mooiste huis tot je beschikking, ben je met je rijkdom en je sigaar waarschijnlijk toch geneigd positiever te denken over groepsdynamiek dan wanneer je een blik in een doveninternaat in Oekraïne werpt. Semler idealiseert vanuit zijn ideale situatie. Semler is een intelligente man die veel heeft nagedacht. Jammer is dan ook dat hij ten behoeve van de docu de koketterie begaat in de afsluiting van de film zijn vertaalde succesvolle boeken te verbranden. Aangelegde barbecuevuurplaats, in wit geklede echtgenote, grote sigaar. Het verleden achter je laten. Bijna niet aan te zien zo ‘symbolisch’ en ‘krachtig’, het glazuur springt van je tanden, een grote fout in de documentaire.

Het gebruikmaken van de blauwdruk van het antropologisch concept ‘stam’ verbindt Ricardo Semlers denken met de blik van regisseur Myroslav Slaboshpytsky. Het lijkt me helaas verstandig Semlers suggestie niet teveel naar slimmeriken te luisteren te volgen en zijn rooskleuriger interpretatie van wat een stam kan toch maar terzijde te leggen. In stamverband is keiharde afrekening, verkrachting en onderdrukking minstens zo virulent aanwezig als wijsheid, begrip en richting.

-track: No guru, no method, no teacher, Van Morrisson

Het is dinsdagavond en al laat en even sta ik te kijken naar de jongen die zit en opzij zakt, zich opricht, opzij zakt, de kapuchon van zijn jas ver over zijn hoofd getrokken. Ik kijk omdat ik hem niet hier verwacht in deze slaperige buurt, hier bij het water naast het zeilschip dat nooit ergens meer naar toe zal gaan. Ik kijk en zeg niets en liefst zou ik willen doorlopen, ik heb die avond geen ruimte over voor iets of iemand anders. Maar ik vraag of ik iets voor hem doen kan en hij schrikt op: ‘Wat? Wat dan?’

Ja, wat dan.

Ik blijf staan, we praten. Zijn korte termijngeheugen is kapot; hij werd als kind te hard geslagen. Hij vertelt over de spoelkeukens waarin hij heeft gewerkt, de instellingen waar hij is wegggelopen, de koeien en de paarden die hij vroeger kende. Over de kaarten die hij kreeg om de weg  te kunnen vinden die hij niet begreep en over de kamelen die hij knuffelde bij circus Renz, als hij de kans kreeg.

Wanneer ik niet meer weet wat ik kan zeggen vraag ik of ik hem iets warms kan brengen. Het is koud buiten, de nachtopvang al lang gesloten, mijn eigen huis is warm. Ik denk erover na om hem een bed aan te bieden, dat zou het beste zijn, dat zou ik moeten doen.

Maar er zijn teveel angstaanjagende verhalen, teveel waarschuwende stemmen in mijn hoofd en vooral ben ik moe en hunker ik ernaar om weer alleen te zijn. Dus luister ik naar dat wat mensen graag gezond verstand noemen, wat in dit geval koud en een leugen is. Dus warm ik chocolademelk op en slaag er niet in mezelf wijs te maken dat het meer is dan een leeg gebaar om mijn eigen geweten te sussen. Ik zoek naar adressen in mijn woonplaats, de organisaties waar hij terecht zou moeten kunnen. Nog terwijl ik hun informatie scan weet ik dat hij dit nooit zal redden, dat wat verwacht wordt veel en veel en veel te ingewikkeld voor hem is.

Ik schrijf wat adressen op in grote, duidelijke letters en vul de thermoskan met chocolademelk en natuurlijk is hij verdwenen als ik terugkom met mijn thermoskan en mijn schijnheiligheid, het bankje leeg, zelfs de kartonnen doos waarop hij zat verdwenen. Misschien geloofde hij nooit dat ik terug zou komen, of was hij al lang weer vergeten wat ik had beloofd.

‘Ik haal wat warms voor je’, had ik tegen hem gezegd, ‘Ik kom terug, maar ik moet  even –’

En vriendelijk had hij mijn zin aangevuld. ‘Naar huis.’

Al uren blader ik door Steinz, gids voor de wereldliteratuur, dat deze week verscheen. Op een van de eerste pagina’s staat de kaart van Afrika, met in kaders per land en soms per regio uitleg over romans die er hun oorsprong vinden. Bij Congo wordt Joseph Conrads Heart of Darkness genoemd, net als Frederic Prokosch Storm and Echo. Bij Soedan staat Seizoen van de trek naar het noorden vermeld, de geweldige roman van Tayyib Salih.

In het boek zijn opgenomen 52 kaarten, 26 quizzen voor gevorderden en 416 rake korte biografieën van belangwekkende auteurs, met daarbij de invloeden op hun werk; zo ontstaat een metro-netwerk dwars door de stad van literatuur. Al snel begin ik een lijst bij te houden van alle onbekende auteurs en titels die ik tegenkom. Ontroering is een vluchtige emotie, een rilling die langs de nek naar het hoofd trekt. De eerste uren dat ik blader in de Dikke Steinz, zoals Pieter en dochter Jet Steinz hun boek hebben gedoopt, verkeer ik in een voortdurende staat van ontroering, omdat er zo ongelofelijk veel samenkomt in dit naslagwerk.

Een maand geleden kreeg ik van een tijdschrift het verzoek om een paar schrijvers te interviewen over de kunst van non-fictie. Onder anderen Pieter Steinz, die naast veel van fictie ook erg veel van non-fictie weet. De bedoeling was het kort te houden, net aan vierhonderd woorden.

Ik wist wie Steinz was, sterker nog: ik meende goed te weten wie hij was, want ik las al een tijd zijn knappe column in het NRC Handelsblad. Een krachtige symbiose tussen het hebben van ALS en een onuitputtelijke liefde voor boeken. De openhartige, op het oog bijna vanzelfsprekende waardigheid van die column verrast me keer op keer. De fysieke ontmanteling wordt trefzeker en onverbloemd opgeschreven. Soms sla ik de column daarom ook over. De woorden raken me te vaak, maken dat ik me kwetsbaar en weerloos voel, en dat wil ik niet.

Mijn ex-vriendinnetje raakte in Italië eens in paniek. Ik was een espresso drinken in de stad en bleef drie uur weg. Toen ik terugkwam in het appartement, viel ze me huilend in de armen. ‘Ik dacht dat je dood was!’ riep ze verwijtend. ‘Dat je in de Po zou drijven.’ Ik was in een opwelling een religieuze optocht achterna gelopen die de hele stad doorkruiste.

‘Ik ga niet dood,’ beloofde ik haar toen. ‘Nog zeker vijftig jaar niet.’ Ik voelde dat het waar was en nog steeds verwacht ik oud te worden. Maar wanneer ik de columns van Steinz lees, schaam ik me voor mijn onnozelheid. De dood is een opportunistische guerrillastrijder die elk moment uit het struikgewas tevoorschijn kan springen. Wanneer leer ik dat eens?

Het interview dan. Mij leek dat Pieter Steinz betere dingen te doen had dan te worden bevraagd over de kunst van non-fictie. Ik twijfelde of ik hem zou benaderen, maar wist dat ik niet voor hem mocht besluiten. Ik vroeg me daarna af wat het handigst voor hem zou zijn. In persoon, telefonisch? Ook dat liet ik aan hem over. Het antwoord dat Steinz niet veel later stuurde, maakte dat ik een poos zwijgend naar mijn computerscherm keek. Ik herlas het meerdere keren, vertelde mensen erover. Onder de douche, de beste plek om na te denken, constateerde ik later die dag dat ik er toch eigenlijk ook maar weinig van begreep, van het leven. Hoe kostbaar het is, ik vergeet het te vaak. Soms jaag ik mezelf een week door omdat op vrijdag een feest wacht waar ik graag heen wil, of ik kijk zo uit naar een vakantie dat ik de weken die me ervan scheiden verwaarloos. Waarom doe ik dat?

Steinz’ antwoord op mijn verzoek tot een interview luidde: ‘Ik kan wel wat vragen beantwoorden, maar alleen via de mail, want door een spierziekte kan ik niet meer praten.’

Potverdomme.

Ik hield het bij een paar vragen, en dat vond ik al veel te brutaal van mezelf. Binnen vierentwintig uur kreeg ik afgemeten antwoorden terug, die ik zonder veel moeite in een interview kon omzetten. Steinz formuleert precies, de vele auteursnamen en titels haalde ik voor de zekerheid door google (want ik ken mezelf, ik spel de helft altijd verkeerd), maar alles klopte. Pieter Steinz’ toewijding en zorgvuldigheid verbaasden me. Aan de andere kant: het zijn precies deze zorgvuldigheid en toewijding die zijn werk van een constante hoge kwaliteit maken, die ervoor zorgden dat de Dikke Steinz zo’n uitmuntend boek is geworden.

In De Wereld Draait Door van afgelopen dinsdag was Steinz eregast. Hij sprak inderdaad niet meer, maar hij glimlachte de hele uitzending. Hij glunderde van trots toen dochter Jet De Dikke Steinz op tafel legde. Een vakboek dat op deze manier aan ruim 1,5 miljoen mensen werd geïntroduceerd, zonder dat de Steinzen concessies hadden hoeven doen ten behoeve van het grote publiek. Van een inhoudelijke versimpeling is geen sprake. Een naslagwerk over wereldliteratuur dat de grote massa bereikt, van de hand van iemand die al heel decennia de literatuur voor het voetlicht probeert te brengen. En dat boek is dan ook nog eens tot stand gekomen in nauwe samenwerking met zijn dochter – dat is toch prachtig, veel mooier kan het leven niet zijn.

—————-

Roman Helinski (1983) studeerde Moderne Letterkunde en Journalistiek. Zijn teksten verschenen, en verschijnen, in, onder meer, Tirade, Hollands Maandblad, Hard gras, De Brakke Hond en Deus ex Machina. In 2014 verscheen zijn romandebuut, Bloemkool uit Tsjernobyl. Helinski werkt aan een nieuwe roman. Hij woont in Utrecht. Zijn jongste Tirade-publicatie vind je in Tirade 456.

Dit was de laatste Zondagse Gastblog van Roman Helinski. De redactie zegt: ‘Veel dank voor je bijdragen,  Roman, en graag weer tot lees!’

Volgende week: de Eerste Zondagse Gastblog van Mira Feticu.

Portret Roman Helinski: twitter.

Foto Pieter Steinz: NRC.

Het prentenboek voor jong en oud Keizer Karel verliefd van Floris Tilanus, dat onlangs verscheen, is gebaseerd op een legende over Karel de Grote. In een lezing over vertelsnelheid gebruikte Italo Calvino het oude verhaal als voorbeeld van vertellen zonder een woord te veel te gebruiken. Hij vond de legende terug bij Petrarca, die hem in de veertiende eeuw navertelt in een reisbrief.* Het ‘bekoorlijke verhaaltje’ (fabellam non inamenam) verklaart hoe het komt dat het hof van keizer Karel de Grote in Aken was gevestigd, maar de belangrijkste reden om het op te nemen is dat Petrarca behoefte heeft aan een goed verhaal. Het gaat zo, in mijn eigen vertaling (spoiler-alert!):

“Ze zeggen dat keizer Karel, die ze met zijn bijnaam ‘de Grote’ aan Pompeius en Alexander durven gelijk te stellen, wanhopig en dodelijk verliefd is geweest op een vrouw. Door haar liefkozingen verzwakte hij: zijn goede naam, waar hij eerder tot het uiterste voor had gezorgd, raakte verwaarloosd en de plichten van het keizerschap achtergesteld. Ook alle andere dingen vergat hij, uiteindelijk zelfs zichzelf. Lang zat er geen schot in de zaak, behalve dan dat hij maar in haar armen lag, tot grote verontwaardiging en verdriet van zijn gevolg.

Toen er ten slotte geen hoop meer bestond doordat de waanzinnige liefde de koninklijke oren had gesloten voor heilzame raad, stierf de vrouw, de oorzaak van de ellende, een onverhoopte dood. Daardoor was er eerst grote maar verborgen vreugde in het paleis, vervolgens verdriet dat veel groter was omdat ze zagen dat het verstand van de koning was geveld door een nog vreselijker ziekte. En na haar dood werd zijn razernij niet milder, maar juist overgeheveld op het aanstotelijke en bloedeloze lijk, dat met balsem en aroma’s was geconserveerd, versierd met edelstenen en bedekt met purper, dat hij dag en nacht met een zowel beklagenswaardige als liefhebbende omstrengeling verwarmde.

Het is onmogelijk uit te leggen hoe verschillend en hoe slecht de toestand van een minnaar en een keizer zijn. Tegenstellingen worden immers nooit zonder moeite overbrugd. Wat is het keizerschap behalve rechtvaardige en roemrijke heerschappij? Wat is anderzijds liefde behalve schandelijke en onrechtvaardige slavernij? Toen bij de liefhebbende – of beter gezegd uitzinnige – keizer allemaal afgezanten, prefecten en gouverneurs voor belangrijke staatszaken samenkwamen, lag hij ellendig in zijn bedje. Met iedereen buiten en de deur op slot hield hij het geliefde kleine lichaam vast, zijn vriendin toesprekend alsof ze ademde en antwoordde. Hij vertelde haar over zijn zorgen en bezigheden, lieflijk gefluister en nachtelijk zuchten. Voor haar huilde hij zijn tranen, de eeuwige metgezellen van de liefde. In zijn ellendige toestand was het een verschrikkelijke troost, maar toch een die de keizer – naar verluidt een zeer intelligent man – zelf als enige van alle had gekozen.

Het verhaal zegt nog iets waarvan ik denk dat het niet gebeurd kan zijn en niet moet worden verteld. Destijds was de Keulense bisschop aan het hof, duidelijk een heilig en wijs man, en bovendien de eerste stem van de keizerlijke raad en het gevolg. Hij werd verdrietig van de toestand van zijn heer. Toen hij merkte dat menselijke remedies niets uitrichtten, wendde hij zich tot God, bad alsmaar, vestigde zijn hoop op Hem en vroeg met veel gezucht de ellende tot een einde te brengen. Nadat hij dat lange tijd had gedaan en het leek of hij niet meer zou stoppen, werd hij door een aanzienlijk wonder getroost. Want na de gebruikelijke mis en hoogst toegewijde gebeden, waarbij de tranen hem over de borst en het altaar rolden, klonk uit de hemel een stem: dat onder de levenloze tong van de vrouw de oorzaak van de waanzin was verborgen. Opgewekt haastte hij zich na de eredienst snel naar de plek van het lichaam, ging naar binnen (toegestaan in zijn vriendschappelijke omgang met de keizer) en onderzocht met zijn vinger stiekem haar mond. Onder haar koude en stijf geworden tong vond hij in een steen geklemd in een heel kleine ring die hij gehaast meenam.

Niet lang daarna kwam keizer Karel terug en uit gewoonte haastte hij zich in de hoop zich met de dode te verenigen. Maar hij schrok plotseling van de aanblik van het droge lijk, verstijfde en gruwelde ervan het aan te raken. Hij beval het onmiddellijk weg te halen en te begraven. Daarna richtte hij zich helemaal op de bisschop, hield van hem, aanbad hem, hield hem in een per dag hechter wordende omhelzing en ten slotte deed hij niets meer zonder zijn oordeel. Hij kon niet meer van hem worden weggesleept.

Toen die rechtvaardige en wijze man dat merkte, besloot hij de voor velen misschien welkome maar voor hem te zware last te dumpen. Omdat hij vreesde dat als de ring in handen van een ander zou vallen of door vlammen zou worden verteerd, hij zijn heer in gevaar zou brengen, gooide hij hem in de diepste kolk van het moeras in de buurt. Aken, waar de keizer met zijn gevolg verbleef, was vanaf dat moment als residentie verkozen boven alle andere steden. Niets was hem er liever dan het moeras. Daar zat hij, dronk met genot van het wonderlijke water, de zogenaamd lekkere geur maakte hem gelukkig. Uiteindelijk verhuisde hij zijn hof erheen en nadat hij tegen enorme kosten midden in de moerasmodder een lading stenen had laten storten, bouwde hij een paleis en kerk zodat niets goddelijks of menselijks hem daar nog weg kon halen. Uiteindelijk bracht hij er zijn verdere leven door en werd hij er begraven, maar niet voordat hij had gezorgd dat zijn opvolgers daar de kroon en heerschappij van het rijk moesten ontvangen. Dat wordt ook tegenwoordig opgevolgd en zal worden opgevolgd zolang de Teutoonse hand de teugels van het Roomse Rijk leidt.”

* Rer. Fam. I.4 (7-16). Aan kardinaal Giovanni Colonna. Aken, 21 juni 1333.