“Hé!”

Ik liep juist door het smalle steegje, een auto breed en vijftig meter lang, dat de afsnijroute vormt tussen mijn voordeur en de metrohalte, en dat me altijd angstig maakt: nauwelijks ramen, weinig mensen, geen ontsnappingsroutes.

De stem kwam van een lange, zwarte, bedreadlockte man, die op de hoek van het straatje tegen de muur leunde. De truien die hij laag over laag had aangetrokken kleefden onder een gezamenlijke vuilkorst aan elkaar. “Hé, Mademoiselle!” riep hij opnieuw. En, toen ik vlug verder liep: “Je ne vais pas vous draguer, promis, juré!”

Ik zal u niet versieren hoor, beloofd, erewoord! Die zin frappeerde me zo dat ik de pas inhield en hem aankeek. Het is letterlijk een citaat uit Formidable van de Brusselse zanger Stromae. Toen de zwerver me zag aarzelen en met een lach en een breed armgebaar een stap in mijn richting zette, verdween ik vlug de mond van de metrotunnel in, en ontsnapte door de poortjes die op betaling opengaan.

Tijdens de rit naar mijn werk – langs Brouckere, Parc, Arts / Loi, Maelbeek, haltes waar de metro zich vult met ontheemden van de chique soort, ook op weg naar hun hydraulische bureastoelen en hun bloempotten met Spathiphyllum in de Europese buurt – dacht ik aan die reflex van herkenning. Ik verzon dramatische hartekreten die de zwerver me ook had kunnen toevoegen – “Ik heb geen geld, ik heb geen onderdak en het wordt min vijf vannacht, help mij” – en die me minder zouden hebben geraakt dan die ene strofe. We deelden een culturele code, en onmiddelijk hoorden we zodanig tot dezelfde groep dat ik me wél aantrok wat hij zei. Dat hij voldoende ‘iemand zoals ik’ werd om me over hem te willen ontfermen.

De clip bij Formidable is geheel opgenomen met verborgen camera. De zanger, die acteert dat hij beschonken is, zwalkt over straat in één van Brussels beste buurten. Hij wordt genegeerd of bekeken en uitgelachen; een enkeling filmt hem. Het lied dat de man met de dreadlocks mij citeerde gaat, kortom, juist over de kloof tussen ons, gewone mensen met onze zaakjes op orde, en de dronken schooier die lallend langs ons zwalkt als we op de tram wachten: de dronkelap die gisteren nog net als wij was, maar met wie vandaag niemand nog wil praten. “Pour les mecs comme moi, vous avez autre chose à faire, hein. Vous m’auriez vu hier, j’étais formidable.”

Een snipper gedeelde cultuur is dus genoeg om een touwbrug over die kloof te slaan, dacht ik, en ik bewonderde de humor en de superieure ironie van mijn zwerver, zoals ik hem in gedachten al noemde. Als hij er straks nog was, zou ik hem mijn maaltijdcheques geven, dacht ik. En wat zou ik doen voor de eerste die mij de Odyssee citeerde, of Zwervers van Knut Hamsun?

Binnen tien minuten waren er twee jonge mannen met kartonnen bordjes (“Ik heb honger”) langsgekomen, en was ik een oude man in slaapzak gepasseerd. Ik ging mijn kantoorgebouw binnen, deed mijn jas uit en gaf mijn Lepeltjesplant water. Misschien, dacht ik, was er wel een verborgen camera. Misschien werd ik ook gewoon versierd door een vagebond. Misschien citeerde Stromae hém.

—————————–

Bregje Hofstede (1988) studeerde kunstgeschiedenis en Frans in Utrecht, Parijs en Berlijn en publiceerde verhalen en essays in Hollands Maandblad, Kunstschrift en Das Magazin. In 2014 verscheen haar romandebuut De hemel boven Parijs. In het komende nummer van Tirade, Tirade 457, vind je nieuw proza van Bregje Hofstede. Bovendien zal zij in januari optreden tijdens de twintigste editie van het Writers Unlimited Festival (Den Haag).

Op nieuwjaarsdag ging ik naar Interstellar, de nieuwe film van Christopher Nolan. Achterovergeleund in een bioscoopstoel in Oost-Berlijn, met een ietwat unheimlich gevoel in mijn maag van nieuwjaarskater en van de goedkope pizza als ontbijt, liet ik deze lekker megalomane ruimtepioniersfilm over mij heen komen, en begon mijn eerste dag van het jaar veelbelovend inspirerend*.

Interstellar is een science fiction in de ware zin van het woord. Wetenschappers zijn de helden (en de slechteriken). Het verhaal balanceert continu op de grens van wat je nog kunt begrijpen of volgen. En een van de belangrijkste inspiraties van de film is het, (eveneens moeilijk te bevatten) concept uit Einsteins relativiteitstheorie, dat tijd relatief is**. De ruimtereizigers uit Interstellar bezoeken bijvoorbeeld een planeet waar elk uur aanwezigheid gelijkstaat aan zeven jaar op aarde. Geen prettige gedachte voor protagonist Cooper, een vader wiens kinderen thuis zitten te wachten op zijn terugkomst. Als Cooper na een mislukte missie op deze planeet, later dan verwacht naar het ruimtestation terugkeert, is zijn collega grijs geworden. ‘Waar bleven jullie?’, zegt hij. ‘Ik heb 23 jaar gewacht.’ Cooper bekijkt vervolgens videoboodschappen die zijn kinderen hem stuurden, die inmiddels zelf volwassen zijn geworden, kinderen hebben gekregen. Neem een pakje zakdoekjes mee als je op ruimtereis gaat.

Nolan moet zich voor het maken van deze film hebben onder meer hebben laten inspireren door George Lucas,  de bedenker van het principe van the used future (wat een geweldige term, hoe kan het dat nog steeds geen band bestaat met deze naam?). Lucas was de eerste die de toekomst afschilderde als iets dat modern is en toch onderhevig aan slijtage. De Millenium Falcon bijvoorbeeld, het ruimteschip van Han Solo in de Star Wars-films is steeds kapot, en heeft een flinke schop tegen het bedieningspaneel nodig, voordat hij naar topsnelheid kan overschakelen. Ook Interstellar speelt zich af in een toekomst die oud is, en behoorlijk versleten. Geen enkele vooruitgang is te bespeuren, enkel afbraak sinds de dag van vandaag. Nolan bedacht, eerder dan een used future, een degraded future. De aarde is veranderd in een gortdroge spookwereld, die wordt geteisterd door erosie en zandstormen. De auto’s, de drones, de mensen en zelfs de NASA-stations zijn oud, en hoesten van het rondwarende stof. Bovendien lijden de laatste bewoners honger omdat een woekerende schimmel de meeste gewassen heeft vernietigd. Het enige lichtpuntje voor de kijker lijken korte fragmenten van mensen die  – nog verder in de toekomst – terugblikken op voor-hen-het-verleden/voor-ons-de-toekomst, en die dingen zeggen als: ‘Er was overal stof. We dekten de tafels met de borden ondersteboven, omdat er anders te veel stof op zou liggen tegen de tijd dat we gingen eten.’ Kennelijk is het op een dag toch beter geworden.

Vannacht zag ik opeens een mooi promotieonderzoek voor me naar het verband tussen economische conjunctuur en de afschildering van de toekomst in films. Het Amerika van 1975 waarin Lucas begon aan zijn eerste Star Wars-film was, evenals het nu, getroffen door economische teruggang (denk ook aan 1984 dat vlak na WO2 werd geschreven). Daar tegenover staan films als 2001: a Space Oddyssey (uit 1968) en AI van Spielberg (uit 2001) die de toekomst portretteren als een glanzende wereld vol goedgeklede mensen die champagne drinken in gestileerde ruimtestations, en die beiden werden geschreven in tijden van grote, (langdurige) economische vooruitgang. Kennelijk is het idee dat je kinderen het beter of slechter zullen hebben dan jij, voer voor een toekomstbeeld dat glorieus is of juist zwart als roet. Interstellar herinnert ons er in die zin ook aan dat in 2015 de economie weer aantrekt zodat we binnenkort weer over de toekomst kunnen denken als iets waar we reikhalzend naar uitkijken.

* Vriendin Phuc leerde me dat in Vietnam de eerste dag van het jaar geld als miniatuur van het jaar dat je te wachten staat. Lig je de hele nieuwjaarsdag in bed (afhankelijk van wat je daar precies doet), dan staan je niet veel avonturen te wachten (of juist wel). Ben je aan het werk op de eerste dag van het jaar dan staat je een ijverig jaar te wachten, etcetera etcetera. Maar wat als je op nieuwjaarsdag een space-pioniersfilm kijkt? Staan mij ruimtereizen voor de boeg? En al die andere mensen in de bioscoopzaal ook?

** Vriend/natuurkundige Timo probeerde me ooit uit te leggen  (en ik probeer dat nu te reproduceren) dat je de relativiteit van tijd waarneembaar zou kunnen maken als iedereen een apparaatje bij zich zou hebben dat bestond uit twee tegenover elkaar liggende spiegels waartussen een lichtstraal (verticaal) heen en weer kaatst. Dit zou als twee mensen direct tegenover elkaar stilstaan zichtbaar zijn als een rechte streep licht. Echter, als iemand je (bijv. met een trein) voorbijgaat, terwijl jij stilstaat, zou zijn lichtstraal er voor jou uitzien als een driehoek, terwijl het voor hemzelf nog altijd een rechte streep blijft, en de werkelijk afgelegde tijd en afstand van het lichtstraaltje gelijk is. Er is dus een verschil in de waarneming van tijd die verband houdt met de snelheid waarmee je je voortbeweegt. Wie stilstaat leeft, geloof ik, korter. De tijdswinst is overigens niet zo groot als de ene persoon met de fiets rijdt en de andere persoon te voet. Zelfs een tripje naar de maan zet schijnbaar nog niet echt zoden aan de dijk. Maar mochten we ooit manieren vinden om op lichtsnelheid te reizen, en via wormgaten naar andere sterrenstelsels, dan kunnen dit schijnbaar jaren worden. Ik ben bang dat ik nu de aandacht van mijn lezers heb verloren, maar het is dan ook het einde van dit veel te lange blog.

Vorige week publiceerden we hier deel V van de correspondentie Gerrist-Brands, Brands-Gerrist. En vandaag deel VI:

Dag Wim,

Iemand zei me ooit dat je mensen kan indelen naar landschappen: zee, bergen, bos. De zee spreekt me het meeste aan, omdat ik er zo gelukkig van word. Ik weet niet hoe het werkt, maar het is zo.

Toen ik werkte aan het huis aan zee had ik vanuit drie ramen zicht op de zee. Ik wilde erover schrijven en tekenen. Dan ging ik naar buiten, dijk op, dijk af, en nam foto’s van het water. Weer terug, en dan zat ik achter mijn beeldscherm te kijken naar foto’s van de zee. Ik kreeg er maar geen grip op.

Ik denk altijd aan het verband dat de zee maakt: hoe het water alle landen op de wereld aanraakt. Dat duizelt me. Het lukte me daar niet om iets te maken. Ik heb bij de zee alleen maar beelden verzameld. Ik kan trouwens bijna nooit ter plekke, tijdens een ervaring werk maken. Altijd achteraf.

Als ik poëzie schrijf, raak ik in een vreemde staat van zijn. Een soort afwezigheid. Alsof mijn hersenen in mijn vingers zitten. Als ik teken, heb ik het idee dat ik met mijn hand denk.

Waar begint het schrijven bij jou?

Hartelijke groet,

Annemieke

——————————

Dag Annemieke,

Over tekenen gesproken: dat zou ik graag willen kunnen, misschien dat ik les ga nemen. Maar eerst wil ik me me bekwamen in de veldbiologie. Geen idee waar ik de tijd vandaan ga halen maar ik vind het idee dat ik af en toe denk ‘eigenlijk had ik bioloog moeten worden’ niet te verdragen en Tijs Goldschmidt die ik onlangs op straat sprak verzekerde me dat hij me wel in contact kan brengen met biologen die werken met mensen  die voor hen veldstudies verrichten.

Zo wil ik eindigen: als een oude man die notitieboek na notitieboek vult met aantekeningen over buizerds.

Soms verbeeld ik me trouwens dat mijn schrijven een vorm van biologie is.

Dat ervaar ik bij voorbeeld sterk als ik een gedicht voor een Eenzame Uitvaart moet schrijven.

Er sterft iemand die je niet kent, binnen een paar dagen moet je een gedicht over hem of haar schrijven. Maar wat? Er daalt altijd een enorme rust in me neer als ik aan zo’n klus begin.

Eerst vlooi ik rustig door de kaartenbak die mijn geheugen is. Ik bekijk beelden, herinner me regels die er bijhoren, alsof ik verslagen van oude tochten herlees.

En dan ga ik schrijven.

Ik spreek de gestorvene toe, gebruik gegevens uit de kaartenbak.

Hoe minder ik nodig heb hoe beter.

Soms dient zich een vondst aan.

Die verwijder ik altijd.

Als tekenaar zou ik dat wat ik zag in een paar lijnen willen vangen. Waarbij ik ook vrede heb met wat er misgaat. Ken je het werk van Saul Steinberg? Briljant is het, echt tekenen kon hij intussen niet. Zo bedacht hij voor de The New Yorker ooit een scene waarin je twee mensen in een bed ziet liggen terwijl er een man achter het bed staat.

Alleen die man achter het bed leek meer op een zeehond. En met die fout deed Steinberg dan weer zo zijn voordeel dat het een onnavolgbare cartoon werd,

vrgr

Wim

————————–

Annemieke Gerrist (1980) is dichter en beeldend kunstenaar. Wim Brands (1959) is dichter en radio- en televisiemaker bij de VPRO. De jongste Tirade-publicatie van Gerrist vind in je Tirade 454, die van Brands in Tirade 455.

In voorbereiding: Gerrist-Brands, Brands-Gerrist, deel VII.

Auteursportretten: Twitterprofielfoto’s.